3. Leven in een informatietijdperk

"We zijn al op de Titanic en zullen niet gered worden, tenzij er een wonder zal gebeuren." Deze gedenkwaardige woorden komen uit de mond van de internationaal gerespekteerde komputerdeskundige Joseph Weizenbaum. In juni 1979 sprak hij in Oostenrijk over de ontwikkelingen op komputergebied en over de manier waarop de afzonderlijke mens en de samenleving op die ontwikkelingen inspelen.

"Wie de komputer weigert, graaft z'n eigen graf." Dat meldde een vertegenwoordiger van de overheid op de landbouw-RAl in januari 1984. Als je als boer je koeien zelf nog voedert en dat niet aan de komputer overlaat, verlies je uren waarin je de opbrengst kon verhogen.

1. Wel "méér mans", maar niet "méér mens"

Door het maken van hulpmiddelen heeft de mens de grenzen van zijn mogelijkheden drastisch verruimd. Kenmerkend voor het stenen tijdperk is, dat de mensen beschikken over stenen werktuigen. Als ijzer zijn intrede doet, gaat de mens zijn werktuigen dáárvan fabriceren: het ijzeren tijdperk neemt een aanvang. Met het vindingrijk bedenken en vervaardigen van benodigdheden wordt de mens "méér mans".

Door de ontwikkeling van de natuurwetenschappen komen de menselijke mogelijkheden met reuzenstappen vooruit.

1.1. Natuurwetenschap en techniek

De natuurwetenschappen bestuderen niet het menselijk denken, maar houden zich bezig met de natuur. Voor de ontwikkeling van de natuurwetenschappen heeft de Reformatie grote betekenis gehad. De gedachte is: God is een God van orde. Daarom is Gods schepping een ordelijk geheel en daarom kan de schepping onderzocht worden. Zo zijn de natuurwetten gevonden. Naderhand is de geest van Renaissance en Humanisme meer en meer de boventoon gaan voeren. De wet van God heeft niet meer het hoogste gezag. De mens zet zichzelf centraal: hij is autonoom, volstrekt zelfstandig en heeft geen boodschap aan Gods Woord. Hij bepaalt ook zelf wat hij met zijn wetenschappelijke kennis doet.

Deze natuurwetenschappelijke kennis kan worden toegepast in de industriële techniek. Tijdens de Industriële Revolutie (19e eeuw) blijkt welke geweldige prestaties op deze wijze verricht kunnen worden: stoommachines in de fabriek, stoomschepen en railverkeer met stoomlokomotieven. De Industriële Revolutie brengt óók een grote maatschappelijke ontwrichting met zich mee en ernstige sociale misstanden. Met de techniek is de mens wel "méér mans", maar is hij ook "méér mens'?

1.2. Mechanisering

Ondanks deze negatieve bijwerking groeit er toch een rotsvast vertrouwen in natuurwetenschap en techniek. Hoewel het werken aan de lopende band geestdodend is en de arbeider/ster daardoor verder van het werk komt af te staan, is de lopende band toch nodig voor massaproduktie. Van lieverlede wordt materiële welvaart als heil aanbeden. Dit materialistisch "geloof' wordt nog versterkt door de enorme technische vorderingen van de 20e eeuw. De ekonomie (althans in het Westen) steunt niet langer op de agrarische sektor. Steeds meer mensen gaan hun geld verdienen in de industrie en industriële aktiviteiten. Overal worden menselijke en dierlijke spierkracht vervangen door machines (mechanisering). Mechanisering is een blijk van de voortgaande heerschappij van de mens over de natuur in en door de techniek. De kenmerken van dit machinetijdperk zijn ook terug te vinden buiten de natuurwetenschappen en techniek. Zo wordt in de biologie en de geneeskunde het gehele menselijk lichaam vereenvoudigd voorgesteld als een machine en als zodanig behandeld.

1.3. Automatisering

Ondertussen hebben natuurwetenschappen en techniek niet stilgezeten. Er zijn formidabele vorderingen gemaakt. We denken dan vooral aan de elektronika. Door deze vorderingen gaat de mechanisering over in automatisering. Bij mechanisering werden menselijke armen en vingers nagebootst, maar de mens bleef nodig om de machine te sturen. Nu zien we, dat ook deze besturing geautomatiseerd is. Steeds meer geestelijke vermogens van de mens worden nagebootst in de machine. Deze nabootsing door middel van mikro-elektronika stoelt op bestudering van de hersenfunktie. Bepaalde hersenfunktes (meten, wegen en tellen) worden vereenvoudigd tot technische onderdelen van machines. Daardoor wordt de techniek (= machine) beheerst dóór de techniek (= moderne elektronische regelsystemen).

Door de automatisering is de mens nóg "méér mans" dan door de mechanisering. Denk in dit verband bijvoorbeeld aan robotmachines en mikro-manipulatoren, elektronenmikroskopen, tekstverwerkers, radar en moderne kommunikatiemiddelen: wij kunnen sinds 1969 zelfs de "mannetjes op de maan" zien en horen. Deze suksessen zijn zo groot, dat de techniek verzelfstandigt. De moderne techniek is niet meer enkel toepassing van de natuurwetenschappelijke kennis, maar gaat de natuurwetenschappen beheersen. Voor de technici is het nut het enige richtsnoer. Vanuit dit uitgangspunt stellen technici nu vragen voor natuurwetenschappelijk onderzoek. In dit verband kun je onder andere denken aan euthanasie, reageerbuisbevruchting en het kweken van menselijke embryo's of het sleutelen aan erfelijk materiaal in de zgn. recombinant-DNA techniek.

1.4. Modern natuurwetenschappelijk-technisch denken

Mikro-elektronika biedt grote mogelijkheden voor ongekende ontwikkelingen. Mikro-elektronika en het daaraan gekoppeld modern technisch denken dreigt echter ook als een stoomwals over de maatschappij heen te komen en een verpletterend effekt op de samenleving te hebben. Met schrik konstateren wij, dat er voor de moderne mens geen natuurlijke grenzen meer zijn. De moderne mens moet zijn/haar grenzen voortaan zelf stellen. De mens beschouwt zichzelf steeds meer als schepper en zingever van het leven. Daarom kon President Nixon bij de suksesvolle maanlanding in juli 1969 zeggen: "Dit is de meest belangwekkende week in de geschiedenis sedert de schepping". Ergens anders wordt gezegd, dat met de recombinant-DNA techniek de achtste dag van de schepping is aangebroken. Men heeft enorme verwachtingen van de moderne wetenschap en techniek.

Onze voorouders moesten het doen zonder automatisering gebaseerd op meten, wegen en tellen. Toch is de moderne mens bepaald niet "méér mans" dan zijn/haar voorouders. Dat komt, omdat menselijke kennis niet te vereenvoudigen is tot wiskundig-logische formules. Als dit vereenvoudigen thans toch gebeurt, dan verliezen we een belangrijk stuk van ons mens-zijn, zoals liefdekennis, praktische kennis en vertrouwenskennis. Wijsheid laat zich helemaal niet terugbrengen en herleiden tot een wiskundig-logische bewerking; het beginsel en de tucht van de wijsheid is de vreze des Heeren (Ps. 111:10; Spr. 15:33). Ten diepste wordt de verantwoordelijkheid van de mens bepaald door het feit dat hij/zij leeft voor Gods aangezicht. Deze verantwoordelijkheid wordt verengd door het modern natuurwetenschappelijk-technisch denken.

Het eigenlijke van de komputer is zijn programma. Op grond van dit programma, een lijst van opdrachten, "weet" de komputer precies wat hem wordt voorgeschreven. Zo'n programma is in elkaar gezet door denkende mensen. Dat menselijk denken wordt overgezet in komputertaal. Vanuit de Bijbel weten wij hoezeer het menselijk denken feilbaar, eindig en kortzichtig is. Bij het gebruik van de komputer gaat het om meten, wegen en tellen. Het getal heeft de overhand. Bij de komputer regeert het algemene en wordt de volle werkelijkheid in al haar rijkdom sterk teruggebracht en herleid tot maten, symbolen en getallen. Op deze manier kunnen ingewikkelde problemen ter hand genomen worden. Toch mogen wij niet argeloos aannemen, dat de opmars van de komputer alléén maar tot heil van de mensheid is. Dat moge uit het voorgaande duidelijk zijn of uit het vervolg helder worden.

2. Automatisering en informatisering als rode draad

De komputer is dé uitvinding bij uitstek van na de Tweede Wereldoorlog. Hij loopt als een rode draad door onze maatschappelijke ontwikkeling en wordt een steeds belangrijker steunpilaar. Dat blijkt uit de hierna volgende, willekeurige opsomming van enkele nuttige toepassingen van de komputer in onze samenleving.

2.1. Komputergebruik

De komputer dankt zijn naam aan de oorspronkelijke funktie: in het nederlands betekent "komputer" n.1. rekenmachine. Voor rekenwerk zijn komputers onovertrefbaar snel en nauwkeurig. Op tal van gebieden zijn ze in gebruik. Ze sturen wasmachines, zijn ingebouwd in horloges, bedienen machines, zijn ingebouwd in robots, besturen ruimtevaartuigen, vliegtuigen, schepen en trams. Ze zorgen voor de afhandeling van het berichtenverkeer in moderne telefooncentrales. Salarisadministraties en alle bank- en giroverkeer zijn ondenkbaar zonder komputer. Geneeskunde en gezondheidszorg worden verregaand ondersteund met behulp van komputers (b.v. in de "intensive care" en het kankeronderzoek). De moderne oorlogvoering (b.v. kruisraketten) is zonder komputerbesturing evenmin mogelijk. In de vrijetijdssektor kan gedacht worden aan komputerspelletjes en aan dam-/schaak-/bridgekomputers.

Komputers kunnen enorme aantallen gegevens opslaan in gigantische geheugens. Het zgn. DOC-Wheel is het grootste geheugen ter wereld, slechts overtroffen door het menselijk geheugen. Dit Nederlandse produkt is nog in de ontwikkelingsfase. De opslagkapaciteit van dit geheugen komt overeen met 250 miljoen getypte A4-pagina's of wel een bibliotheek gevuld met 10 km. boeken. De opsomming van toepassingen is nog lang niet uitgeput en groeit jaarlijks. Het zal duidelijk zijn, dat deze toepassingen hun sporen nalaten in de samenleving.

2.2. Informatietechnologie

Een belangrijke stuwende kracht achter deze maatschappelijke veranderingen is de informatietechnologie of telematika. De informatietechnologie is gebaseerd op het suksesvolle huwelijk van de komputertechnologie en de telekommunikatietechnologie (telegrafie, telefoon, radio, radar en televisie). Beide technologieën konden zo verweven raken dankzij de gigantische verkleining van de elektronische komponenten tot "chips" (d.w.z. klein als een "splinter"). Mede van belang is de komst van telekommunikatiesatellieten en de kabelnetwerken. Met één glasvezelkabel, die met een doorsnede van 0,1 mm. dunner is dan een mensenhaar, kunnen gelijktijdig 1920 telefoongesprekken plaatsvinden. Een krant van 320 pagina's kan in één sekonde worden overgeseind. Voor een boek als de Bijbel is een halve sekonde voldoende.

2.3. Informatiesamenleving

De produktie, verwerving, verwerking en verspreiding van informatie worden meer en meer sleutelaktiviteiten in onze samenleving. De overdracht en verspreiding van informatie kan ongelofelijk snel en akkuraat plaatsvinden. De technische ontwikkelingen zijn al zo ver voortgeschreden en gaan zo snel verder, dat men onze samenleving ook wel een informatiesamenleving noemt. In zekere zin is het woord "informatie" echter misleidend.

Informatie betekent voor de mens NIEUWS, dat hij tot voor kort niet wist en waarmee hij rekening moet houden in de situatie, waarin hij verkeert. Informatie is dus funktioneel. Elke informatie heeft te maken met de verantwoordelijkheid van de mens. De informatie van de komputertechniek is een wetenschappelijk bewerkte informatie en dat betekent een enorme reduktie van de werkelijkheid, zoals we zagen. Echte informatie is voor de mens veel rijker van inhoud.

Zo wordt ook vaak gesproken over "kommunikatie", terwijl men eigenlijk "kommunikatietechnologie" bedoelt. In het woord "kommunikatie" zitten de elementen "mededeling", "verbinding" en "gemeenschap". In deze drie elementen zit een toenemende onderlinge betrekking. Kun je nu werkelijk zeggen, dat we via radio, T.V. of viditel met elkaar kommuniceren? Daar is geen sprake van! De keus blijft namelijk beperkt tot horen/zien van de mededeling of uitschakelen van de verbinding, die bovendien uitsluitend éénrichtingsverkeer is. In dat opzicht is de telefoon meer een kommunikatiemiddel, maar tevens een brutale indringer. Daarom vragen steeds meer mensen een geheim telefoonnummer. In de kommunikatietechnologie zit een stuk koude, kale, kille techniek, maar kommunikatie zélf is veel meer!

3. Maatschappelijke verschuivingen door de informatietechnologie

De "Industriële Revolutie" lijkt in de westerse wereld voorbij. Minder dan de helft van de aan het arbeidsproces deelnemende mensen werkt nog in de industrie. In de Europese Gemeenschap werkte in 1982 nog maar 36,2% in de energie-intensieve industrie en 56,1% in de informatie-intensieve dienstverlening (overheid, banken, verzekeringen, openbaar vervoer e.d.). De landbouw, die vóór de Industriële Revolutie de basis van de ekonomie bepaalde, zorgt nog voor 7,7% van de werkgelegenheid. De thans plaatsvindende overgang naar een informatie-intensief tijdperk biedt ongekende mogelijkheden. Anderzijds zal de mikro-elektronika de samenleving ingrijpend en in hoog tempo veranderen. Daarbij zijn ontwrichtingen niet uitgesloten. Dit aspekt zal de strekking van het navolgende bepalen, omdat het in het modern natuurwetenschappelijk-technisch denkklimaat te weinig aandacht krijgt. Gestreefd wordt naar een evenwichtige benadering.

3.1. Het arbeidsproces

Uitvindingen als ondermeer de stoommachine en de elektromotor droegen voortdurend bij aan de verhoging van de arbeidsproduktiviteit. In dit opzicht verschilt de mikro-elektronika niet van eerdere technologische vernieuwingen. Zo is de internationale konkurrentiepositie van een land uiteraard gebaat bij een sterke produktiestijging, tenzij de afzetmogelijkheden daarmee geen gelijke tred houden. In dat geval kan alleen arbeidstijdverkorting voorkomen, dat er verlies aan werkgelegenheid ontstaat. Tot nu toe hoorde je mensen uit de automatiseringsbranche zeggen, dat er naast arbeidsbesparing ook nieuwe werkgelegenheid zou ontstaan in de vorm van nieuwe produkten. De produktie van automatiseringsapparatuur is echter verregaand geautomatiseerd. Vooral in administratieve taken, industrie en routinearbeid kunnen we een stroomversnelling verwachten in het proces van de uitstoot van menselijke arbeid door tekstverwerkers, robots, gelduitgifte-automaten, kommunikatiesatellieten e.d. Aan de andere kant zien we een (nog) steeds groeiende behoefte aan informatika-deskundigen. Van menselijke werkkracht maken we alleen nog gebruik waar de komputer niet voldoet.

3.2. Nieuwe machthebbers

Vast staat, dat er meer tijd vrij komt. Die tijd zou gevuld kunnen worden met allerlei taken in kerk en maatschappij. Bovendien dreigt er een vrij grote strukturele werkloosheid, die niet wordt veroorzaakt door toevallige tijdelijke omstandigheden. Anderzijds is er een nieuw soort elite op komst. Vroeger moest de massa werken en had een kleine elite vrije tijd. Nu nadert de tijd, dat een kleine elite van bestuurders, topmanagers en komputerdeskundigen zich overwerkt. Deze voorname mensen zijn in staat de machtsmiddelen van onze tijd - komputers - te gebruiken. Anders gezegd: er ontstaat een grote afhankelijkheid van een kleine groep deskundigen. Als prof. dr. C.A. van den Beld, de direkteur van het Centraal Planbureau (CPB), vandaag op grond van zijn rekenapparaat publiceert dat de ekonomie zal aantrekken, dan hebben de banken het morgen druk met nieuwe investeringen ZONDER dat er tussen vandaag en morgen ook maar iéts veranderd is. Zou hij die gegevens niet publiceren, dan blijft de pessimistische stemming van vandaag gehandhaafd.

3.3. Stabiliteit van de samenleving

Het extreme tempo van de technologische vernieuwingen vormt een bedreiging voor de hechtheid van de samenleving. Automatisering roept vaak angst en stress op. Eén van de redenen is de wijze, waarop automatisering veelal wordt ingevoerd. Dat wil zeggen, zonder dat de werknemers inspraak krijgen of beseffen wat er gaat veranderen. Het menselijk aanpasingsvermogen schiet soms tekort om de snelle veranderingen te verwerken. Door het gevoel "ernaast te staan" kan men het spoor bijster raken en het kan leiden tot gevoelens van eenzaamheid en dergelijke. Dat kan sterk verstorend werken op onze samenleving. Dit wordt nog versterkt doordat bestaande normen en instellingen zoals kerk, huwelijk en gezin hun regulerende funktie verliezen, zonder dat er algemeen aanvaarde nieuwe normen voor in de plaats komen. Dat ondermijnt de hechtheid van de samenleving. Dit kan tot uiting komen in een toenemend aantal psychische klachten, kriminaliteit, huwelijksontbinding en zelfmoord, een toenemend ziekteverzuim en een toevloed van WAO-ers. Het meest verontrustende in deze ontwikkeling is, dat daarbij de groep jonge werknemers (25-34 jaar) veruit de snelste stijging vertoont. Dat is niet alleen zo in Nederland, maar ook in de OECD-landen, een organisatie voor ekonomische samenwerking en ontwikkeling.

3.4. Persoonlijke levenssfeer

In een informatiemaatschappij "in volle bloei" zijn komputers gekoppeld aan telekommunikatienetwerken. Naast de ongetwijfeld grote voordelen van een dergelijke maatschappij, kan er ook sprake zijn van grootscheepse bedreigingen voor vrijheid en persoonlijke levenssfeer. Er behoeven niet eens grove fouten gemaakt te worden, of het kan al goed misgaan. In Duitsland overtuigde een verzekeringsmaatschappij ten onrechte nog niet zo lang geleden een vrouw ervan dat ze ziek was. Ze zou lijden aan een ongeneeslijke ziekte, die ze bovendien overgebracht zou hebben op haar kinderen. In uiterste wanhoop wurgde ze haar dochter en poogde haar zoon en zichzelf ook van het leven te beroven. De rechtbank van Düsseldorf stelde de vrouw niet aansprakelijk, maar legde de schuld bij de door de verzekeringsmaatschappij gemaakte komputerfout.

We dienen ons te realiseren, dat vandaag de dag iedere Nederlander zit in een aantal (al dan niet gekoppelde) gegevensbanken van de overheid (b.v. Centraal Bureau voor de Statistiek en Belastingdienst). Waartoe dit kan leiden, getuigt de situatie in Zweden. Daar besta je alleen, als je foutloos bent geregistreerd in de gekoppelde gegevensbanken van de overheid, die bovendien intensieve overheidskontrole toepast. Bij het overlijden van een vrouw is het nummer van haar echtgenoot geschrapt. Deze Zweed probeert nu al jaren zijn eigen bestaan aan te tonen, waar de overheidskomputers dat "ontkennen". Het is dus verstandig waakzaam te zijn op overheidsaktiviteiten op het gebied van registratie. Vertrouwelijkheid is niet te garanderen bij gebruikmaking van moderne komputertechnologie.

4. De overheid en wij

Onze wet- en regelgeving alsook internationale afspraken zijn nog in het geheel niet afgestemd op het nieuwe tijdperk, dat we binnentreden.

4.1. Peetmoeder overheid

De overheid staat als peetmoeder aan de wieg van de informatiesamenleving. Door het monopolie van de overheid in het Westeuropese telekommunikatieverkeer bestaat er nu een gestandaardiseerde apparatuur. Ook bij de verdere ontwikkeling van de telematika heeft de overheid (o.a. PTT) een belangrijke stem in het kapittel. Op verschillende fronten wordt de toepassing van mikro-elektronika gestimuleerd. Van een wakend beleid is echter nog geen sprake geweest. Op de werkvloer moet men nog steeds een onbeheerste invoering van automatiseringsvoorzieningen over zich heen laten gaan.

Pas sinds 1983 houdt de Minister-President zich met enkele ministers bezig met het informatikabeleid. Tot op dit moment betekenen de regeringsplannen nog steeds een ongebreidelde stimulering van de informatika in ons land. En de sociale en kulturele gevolgen dan? In de stimuleringsplannen wordt daarover zo ongeveer gezegd, dat er nog naar gekeken zal worden. Nog steeds ontbreekt een behoorlijke wetgeving ten aanzien van de persoonlijke levenssfeer. De nieuwe grondwet biedt de overheid zelfs 10 jaar om zo'n wet in te stellen. Wie van het belang daarvan niet overtuigd is, zij verwezen naar voorbeelden van gekomputeriseerde persoonsregisters in West-Duitsland.

4.2. Een sturende taak

In deze gang van zaken moet verandering komen. De overheid moet een sturende taak op zich nemen. Daarbij gaat het er bepaald niet alléén om onze ekonomie op peil te houden met de informatietechnologie. De grondbeginselen van onze demokratische rechtsstaat dienen gehandhaafd te worden tegen ontwrichtende tendenzen. Onze veelvormige en rijkgeschakeerde samenleving mag niet verengd worden tot een aan de informatietechnologie aangepaste eenheidsworst. Persoonlijke levenssfeer en vertrouwelijkheid van gegevens behoeven becherming. Er zou meer te noemen zijn. Het is van groot belang de ontwikkelingen nauwlettend te volgen. De sturende taak had al niet veel voorrang en die lijkt nog eens te verminderen, vanwege het teruglopen van de welvaart, de neiging om het aantal regels te verminderen en het versterken van de fraudebestrijding.

4.3. Bijbelse normen

Meer dan ooit dient de overheid zich nadrukkelijk te laten gezeggen door wat God in Zijn Woord geopenbaard heeft over de plaats van de overheid. "De HEERE regeert, dat de volken beven. Hij zit tussen de cherubim; de aarde bewege zich. De HEERE is groot in Sion en Hij is hoog boven alle volken" (Ps. 99:1 en 2). "God oordeelt in het midden van de overheden" (goden) (Ps. 82:1). De Bijbel leert ons dat er geen macht, geen overheid is dan door God. De machten, de overheden die er zijn, zijn door God geordineerd (gesteld). De overheid is Gods dienares, ons ten goede (zie Rom. 13). Vanuit het gereformeerd belijden pleiten wij dan ook voor regelgeving op informatikagebied ten goede van de staatsburgers tegenover de huidige overheidsneiging om het aantal regels te verminderen. Dan komt de individuele staatsburger niet in de knel en wordt de hechtheid van de samenleving niet extra ondermijnd. De weg van genormeerde verantwoordelijkheid is een weg met veel mogelijkheden en biedt een vaste koers.

4.4. Christelijke levenshouding

Een christelijke - zo men wil: calvinistische - beschouwing van het leven houdt zich niet afzijdig van maatschappelijke ontwikkelingen. Calvijn wijst er o.a. in zijn "Gulden Boekske" op, dat een recht christelijk leven gekenmerkt wordt door het verlangen naar het toekomende leven. Wij moeten met de aardse goederen omgaan, alsof telkens in onze oren de woorden klinken "Geef rekenschap van uw rentmeesterschap" (Luk. 16:2). Ons leven is een post, waarop de Heere ons geplaatst heeft, aldus Calvijn. Daarom zullen christenen ook in dit komputertijdperk mee richting moeten geven aan een verantwoord gebruik van deze machines. Jonge mensen dienen dan ook geïnstrueerd te worden ten aanzien van de mogelijkheden èn de praktische en vooral ethische grenzen van komputers.

Tot slot citeren wij Calvijn uit voornoemd boekje. "De heilige Schrift toont ons duidelijk aan, hoe de aardse goederen op de rechte wijze gebruikt moeten worden. En dat is iets, dat bij een recht christelijke wandel allerminst verwaarloosd mag worden. Immers, om te leven moeten wij gebruik maken van hetgeen nodig is tot onderhouding des levens, en kunnen wij zelfs zulke dingen niet vermijden, die meer schijnen te dienen tot veraangenaming dan dat zij noodzakelijk zijn. Het komt er dus vooral op aan, dat wij een juiste maatstaf weten te verkrijgen om ze met een ruim geweten te gebruiken, hetzij ter vervulling onzer behoeften, hetzij tot ons vermaak. Deze maatstaf geeft de Heere ons in Zijn Woord, als Hij ons leert, dat dit leven voor de Zijnen een reis is naar het hemelse Koninkrijk."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen