C. Toelichting bij dia's en afbeeldingen

afb. 1

Dit schilderij van Sisley is een goed voorbeeld van impressionistische kunst. De schilder geeft hier zijn impressie van dit stukje werkelijkheid. Vooral op de dia is te zien hoe uiterst belangrijk het licht is. De impressionistische schilder gebruikte alleen maar heldere kleuren. Omdat men vond dat licht puur kleur is, gebruikte men nauwelijks of helemaal geen zwart. Volgens de impressionisten is licht de belangrijkste component in de natuur. Het licht verandert de dingen echter voortdurend en daarom is een snelle werkwijze ter plaatse noodzakelijk. Een impressionistisch kunstwerk kenmerkt zich dan ook door een schetsmatige en vluchtige werkwijze en een korte penseelstreek. Als je dit schilderij in werkelijkheid zag, zou je merken dat je het op enige afstand moet bekijken om de vormen duidelijk te onderscheiden. Een vaste vorm ontbreekt namelijk dikwijls, omdat het schilderij eigenlijk alleen uit kleurvakken is opgebouwd.

afb. 2

Een stapje verder gingen de zogenaamde pointillisten, waarvan dit schilderij van Seurat een voorbeeld is. De pointillisten pasten de stippeltechniek toe i.p.v. de penseelstreek. In hun behoefte om de helderheid en de levendigheid van de kleur in de natuur te benaderen zochten kunstenaars als Seurat naar wetten en regels voor de kleur in een schilderij. Zij wilden de kleur waarnemen op het schilderij zoals zij die in de natuur waarnamen. De gebruikelijke manier om een kleur eerst te mengen op het palet, gaf niet het beoogde resultaat. Vanuit de kleurenleer wisten zij dat elke kleur bestaat uit componenten. De zogenaamde primaire kleuren zijn rood, geel en blauw. Om nu bijvoorbeeld een groen grasveld te schilderen, plaatsten zij een groot aantal gele en blauwe stippen verf op liet doek naast elkaar. Voor het oog gaan die stippen zich mengen en krijgen we de gewaarwording van groen. Door de hoeveelheid gele en blauwe stippen te variëren, ontstaan lichte en donkere partijen. Bij gecompliceerde kleuren is het wel noodzakelijk de gewenste kleur nauwkeurig te analyseren om het aantal stippen te weten van elke component.

afb. 3

Ook nu een voorbeeld van het zogenaamde pointillisme. Op dit schilderij van Signac zie je de haven van Rotterdam. Je ziet dat de sterke belangstelling voor kleur en licht, zoals de impressionisten die kenden, gebleven is.

Dat de pointillisten duidelijk een andere benadering kenden van het te schilderen object, blijkt wel uit het feit, dat dit schilderij niet ter plaatse is vervaardigd, maar geheel in het atelier is ontstaan. In zijn streven het impressionisme te overwinnen -omdat de onderwerping aan de impressies van de natuur hem niet meer bevredigde- geloofde Signac d.m.v. berekening en studie, door intellect en wetenschap, tot schoonheid te kunnen komen.

afb. 4, 5 en 6

Een andere weg werd door Vincent van Gogh ingeslagen. Hij staat aan het begin van het expressionisme. In één van zijn brieven schrijft hij: "Ik heb geprobeerd met rood en groen de vreselijke menselijke hartstochten te schilderen". Hij had toen reeds een veelbewogen leven achter zich. Hij was een eenzaam mens, die door zijn tijdgenoten niet begrepen en nauwelijks gewaardeerd werd. Van Gogh schilderde een onzichtbare werkelijkheid. Voor hem was een korenveld (afb. 4) meer dan een uiterlijke verschijning. Voor hem was een korenveld een levend wezen, waarvan hij de worsteling zag om in leven te blijven. Voor hem was het veld natuur en groeikracht. Bomen werden groene fakkels en de zon een draaiende bol van vuur. Zonnebloemen schilderde hij als laaiende fakkels (afb. 5). De kleur had voor hem een symbolische waarde en hij drukte er liefde, haat en hartstocht mee uit. Zo schilderde hij een café bij nacht (afb. 6) in groen, rood en geel, want op deze plaats laaien de hartstochten op.

afb. 7

Hier zien we een schilderij van een latere expressionist, Oskar Kokoschka. Geen verfijnd kleurig en licht impressionistisch kunstwerk, maar "luide" en harde kleuren. Kokoschka geeft dan ook uiting aan zijn innerlijke gevoelens. In de oorlog van 1914 tot 1918 was hij zwaar gewond geraakt en werd hij in Dresden verzorgd.

Nu, na de Eerste Wereldoorlog, is hij hier teruggekeerd en schildert hij de Augustusbrug. De oude wereld ligt achter hem, in puin geschoten. Hij mag opnieuw beginnen en vindt genezing in zijn werk, waarin hij a.h.w. een nieuwe wereld kan opbouwen, maar dan zonder het gevaarlijke sentiment van zijn vroegere bestaan. Daarom is er zo weinig atmosfeer in dit schilderij en zijn de kleuren zo hard. Een heel goed voorbeeld van expressionisme!

afb. 8

Deze afbeelding toont een schilderij van Marc Chagall. Ook zijn kunst kan expressionistisch genoemd worden, omdat hij de werkelijkheid vervormt en uiting geeft aan wat hem innerlijk bezighoudt. Chagalls kunst wordt getypeerd door droom en fantasie. Ver weg is nog wel verwantschap met de werkelijkheid te ontdekken, maar alles bevindt zich in een toestand van vervreemding. De vormen vallen uiteen en de mens is ontrukt aan de samenhang waarin hij dagelijks zichtbaar is. De fantasie wordt echter niet geheel ongebonden. Deze Russische jood geeft op bijna elk schilderij de herinnering aan Rusland weer. Dat kunnen de scheve, half-ingevallen huizen zijn of de man in de sneeuw die op een viool speelt.

afb. 9

Ditmaal een schilderij van een vrij onbekende kunstenares, Jacoba van Heemskerck. Het is echter een goed voorbeeld van een expressionistisch werk, dat al naar het abstracte neigt. De vormen van de voorwerpen die ze als onderwerp koos, vereenvoudigde ze sterk en omtrok ze met zware lijnen. De natuur betekende voor haar oorsprong van al het zijn. Aan de natuur ontleende ze dan ook haar vorm-motieven, die ze als bouwstenen voor haar werk gebruikte. Zo moesten haar schilderijen a.h.w. groeien als hecht samenhangende bouwsels. Dit schilderij stelt geen realistisch landschap voor, maar is een expressionistisch visioen van een landschap. De natuur wordt omgezet in een emotioneel geladen vormen- en kleurcompositie. Zo slaat haar kunst de weg in naar de onafhankelijkheid van de natuur, d.w.z. naar de abstractie.

afb. 10

Dit schilderij van Bart van der Leck is wel een uiterste van expressionistische vereenvoudiging van de vorm. Het heet "De Storm", maar van de daarbij gebruikelijke voorstelling is wel heel weinig overgebleven. Duin en strand zijn een geel vlak, waarvan de schuine lijn de duinrand aangeeft. De zee is een blauw vlak. Ook het schip is sterk vereenvoudigd. De twee vrouwen laten al heel weinig van gevoelens blijken. Alles is zonder perspectief en diepte opgebouwd uit vlakken en geschilderd zonder kleurnuances in zwart, wit en de drie primaire kleuren: geel, blauw en rood. Van hier naar de abstracte kunst is nog slechts één stap.

afb. 11

Een andere reactie op het impressionisme leren we kennen in het zogenaamde symbolisme. Als voorbeeld laten we je een litho zien van Edvard Munch, getiteld "Het geschreeuw". Deze afbeelding laat een golf van paniek zien. Hier is een mens, die zich radeloos overweldigd weet door de wereld. De afgebeelde mens is zonder band met de dingen en staat aan de vreselijkste verlatenheid bloot. Niet een impressie van de werkelijkheid wordt weergegeven, maar een expressie van de diepste innerlijke gevoelens. Als zodanig zou deze litho expressionistisch genoemd kunnen worden. Het werk van Munch is echter wel heel sterk symbolisch geladen en wordt daarom niet ten onrechte bij het symbolisme gerekend, waarin immers uitdrukking wordt gegeven aan een bepaalde idee.

afb. 12

Dit schilderij werd gemaakt door de Spaanse kunstenaar Juan Gris. Hij is één van de beste vertegenwoordigers van het kubisme. Hij plaatste in zijn stillevens met graagte voorwerpen, die zelf al enigszins geometrisch gevormd zijn, zoals een kom, een pot met deksel, een glas. een kan, enz. Hiermee maakte hij dan een compositie die als vanzelf kubistisch aandoet. Ook nu weer zijn we niet ver verwijderd van de abstracte kunst, zoals je waarschijnlijk wel ziet op dit schilderij, dat bijna voorstellingsloos is.

afb. 13

De schilder kan a.h.w. kubistisch gevormde voorwerpen zoeken om een schilderij samen te stellen, maar ook is het mogelijk dat hij een landschap zoekt dat a.h.w. van nature kubistisch is. Dit schilderij van Leo Gestel laat een dorpje op Mallorca zien, waar de huizen sinds eeuwen zuiver kubistisch gebouwd zijn. In dit kunstwerk is heel duidelijk de invloed van Cézanne te zien, die we al leerden kennen als de grondlegger van het kubisme. Dat een kubistisch schilderij niet altijd een werkstuk voor het atelier hoeft te zijn, bewijst dit werk wel, dat geheel buiten is ontstaan.

afb. 14

Hier zien we een afbeelding van Picasso's meest bekende werk: De meisjes van Avignon. Picasso schilderde dit werk in 1907; het wordt algemeen beschouwd als het definitieve beginpunt van de moderne schilderkunst. Veel invloeden zijn dan ook door Picasso verwerkt: invloed van Cézanne, die zijn gehele leven zocht naar de grondvorm der dingen en deze in de geometrische figuren als kubus, cirkel, enz. vond; invloed ook van de primitieve culturen met hun maskertechnieken.

De gezichten van deze meisjes lijken inderdaad op die van de Afrikaanse negermaskers. In dit schilderij is de gedachte om de kijker te behagen ten enen male afwezig. Het heeft bewust de bedoeling om te shockeren. Het lijkt alsof figuren en fragmenten hier en daar zijn neergesmeten. Het werk lijkt een bewuste poging om wanorde tot een stijlprincipe te verheffen. De chaos is niet toevallig, maar bewust gewild. De normale orde wordt omgekeerd. De kunst lijkt hier haar verstand te verliezen. Dit werk is wel heel anders dan de natuurlijke werkelijkheid om ons heen. Een dergelijke grove vertekening van hoe het leven is bedoeld, heeft een karikatuur tot gevolg. De psychiater Jung zegt van Picasso, dat in hem de mens opkomt die niet langer het ideaal van het erkend mooie en goede volgt, maar de demonische aantrekkingskracht van het lelijke en kwade, dat in de moderne mens op antichristelijke wijze opwelt. Nogmaals: dit schilderij is een uiterst belangrijk, maar tevens beangstigend kunstwerk.

afb. 15

Dit schilderij toont Vincent van Gogh, maar is door Paul Gauguin vervaardigd. Dit schilderij lijkt op het eerste gezicht realistisch, maar is het niet. Het is meer een denkbeeldig dan een werkelijk portret. Zelf had Gauguin kort daarvoor aangeraden: "Kopieer de natuur niet al te zeer. Kunst is abstractie..., denk meer aan wat je van plan bent te scheppen". Heel duidelijk is dat ook te zien aan de achtergrond, zoals die op dit scnilderij gevormd wordt: een landschap met een helgele voorgrond, een effen groen middenvlak en blauwe boomstammen, en daartussen strak neergezette huisjes. Volgens Gauguin moet men zich niet onderwerpen aan de natuur, maar haar benutten. Daarbij vereenvoudigde hij vorm en kleur zó sterk, dat hij de natuur a.h.w. stileerde. Geen wonder dat hij zich zo sterk aangetrokken voelde tot de kunst van primitieve gemeenschappen, zoals die van de negers uit Afrika.

afb. 16

Dit schilderij van A.C. Willink is zeer typerend voor het zogenaamde magisch-realisme. Het werd in 1939 gemaakt. Je ziet waarschijnlijk wel, dat het niet "gewoon" een stukje van de werkelijkheid weergeeft. Het is hoogst ongewoon: Simeon de zuilenheilige, een figuur die klein en machteloos is temidden van een dreigend opkomend noodweer. Er is wat vals zonlicht, op de achtergrond verduisterd door de rook van de verwoestende brand. Met die brand wordt ongetwijfeld de beginnende Tweede Wereldoorlog bedoeld. Dit werk ademt wel heel sterk de ondergang, de vernietiging van een werelddeel. Zoals de oude Simeon de zuilenheilige door de bliksem werd getroffen, zo zal deze Simeon, in wie we de schilder Willink zélf herkennen, ondergaan. Het magische van dit schilderij zit vooral in de sfeer van de onontkoombare, noodlottige afloop.

afb. 17

Een schilderij van dezelfde Willink. Het draagt de veelzeggende naam: De jobstijding. Een vrouw brengt deze in een brief aan een man die zich aan de overzijde van de straat bevindt. Verder is er geen levend wezen te bekennen. Het geheel ademt een beklemmende, eigenlijk angstaanjagende stilte.

afb. 18

We betreden met deze afbeelding het terrein van het surrealisme. Het stelt een schilderij van Max Ernst voor, getiteld: Zeeanemonen. Dit zijn wonderlijke wezens, op bloemen lijkend, maar in werkelijkheid als dieren fungerend. De donkere plek in het midden van wat de bloemkelk lijkt, is hun mond waarmee zij hun voedsel verslinden. In het wonderbaarlijke domein van de wereld-onder-zee moeten we de zeeanemonen zoeken. Tot dit wonderbaarlijke voelen ook de surrealisten zich aangetrokken. Het was hun doel in hun werken beelden op te roepen die, buiten de waarneming om, uit de diepte van het onderbewustzijn kwamen opdoemen. We bevinden ons hier in het tussenrijk tussen droom en werkelijkheid. De psychiater Sigmund Freud was hen hierbij voorgegaan: hij was namelijk de "ontdekker" van het onderbewuste zieleleven.

afb. 19

Eén van de belangrijkste vertegenwoordigers van het surrealisme is Salvador Dali. Hij beweert, dat hij schept uit de slaap. De slaap is volgens hem een monster, omdat de mens in staat is tijdens zijn slaap de vreselijkste misdaden te begaan. In zijn verbeeldingen komt Dali tot perverse en sadistische scheppingen, die alleen in een immoreel brein kunnen opkomen. Het surrealistische staat heden ten dage sterk in de belangstelling, zeker ook omdat het zich tegen alle maatschappelijke orde keert, tegen de staat, de kerk, het gezin, het huwelijk en alles wat de mens binnen zekere grenzen houdt. In wezen hebben we hier dus met anarchistische kunst te maken. In de anarchie worden immers alle waarden ondersteboven gekeerd!

afb. 20

Reeds enkele keren kwamen we bijna aan de abstracte, voorstellingsloze kunst toe. Het werk van Piet Mondriaan is hiervan een uitstekend voorbeeld. Hij zocht naar een kunst die los staat van elke persoonlijke beleving. Zijn schilderijen zijn meer te beschouwen als patronen. Een goed voorbeeld hiervan zie je in dit schilderij van hem. Je ziet dat er slechts van twee beeldende middelen gebruik is gemaakt: kleur en lijn. Het geheel levert een aantal vierkanten en rechthoeken. Mondriaan was als impressionist begonnen, maar gaandeweg werd de vereenvoudiging steeds sterker.

afb. 21

Iets dergelijks, maar veel meer met licht en beweging werkend, zien we bij Vasaely, van wiens werk je nu een afbeelding ziet. Hier wordt een zogenaamde optische illusie geschapen. Binnen een geraffineerd geschilderd, regelmatig patroon van zwarte en grijze vierkanten worden door zeer geleidelijke veranderingen en kleine wijzigingen in kleur, zowel ruimte als beweging gesuggereerd.

afb. 22

Hier weer een heel ander voorbeeld van abstracte kunst. Dit werk van de vrij onbekende schilder W. Hussem laat zien dat geen enkel onderdeel van de zichtbare natuur is nagevolgd, dat bij het werken hem geen stuk natuur als voorbeeld voor ogen heeft gestaan. Kleuren en vormen laten "op eigen kracht" een kunstwerk ontstaan, dat eigenlijk niet meer dan een compositie-in-kleur genoemd kan worden.

afb. 23

Ook in dit schilderij van Jorn is weinig moeite gedaan om verslag te doen van de ons vertrouwde werkelijkheid. Het heet: De wilde roos, maar eerder ontdekken we in de chaos van verfstrepen een hoofd, met twee, drie ogen en een omlijsting van een soort gezicht. Het is een bijzonder woest geschilderd stuk, de penselen zijn nauwelijks gebruikt; de verf komt zó uit de tube. Deze manier van schilderen wordt wel abstract expressionisme genoemd, en heeft ook met de zogenaamde "action-painting" te maken, waarbij het werken met verf, het neergieten, smeren, druppen van verf, de betekenis krijgt van een vastleggen van emoties. Jorn was de leider van een internationale groep van experimentele schilders, naar de voor hen belangrijkste plaatsen Copenhagen, Brussel en Amsterdam de zogenaamde "Cobra"-groep genoemd.

afb. 24

Dit werk van Karel Appel heet "Mens en dieren". Het is een kinderlijke voorstelling, expres stijf en houterig. Ook Appel behoorde tot de zojuist genoemde "Cobra"-groep. Deze experimentelen verlangden zich spontaan uit te drukken op de wijze zoals hen dat goeddacht, zij wilden als kinderen, als primitieven volkomen van het begin af aan, tastend en experimenterend een eigen kunst scheppen. Veelal waren hun ideeën ook politiek geladen. Zoals zovele kunstenaars en intellectuelen in de 50-er en 60-er jaren, beschuldigden zij het klassenstelsel van de kapitalistische maatschappij ervan, dat het de spontane scheppingsdrift van het volk tot zwijgen had gebracht. Wanneer het volk het ook in de kunst weer voor het zeggen zou krijgen, zou er weer echte volkskunst kunnen ontstaan. Het is goed, om ook op deze achtergrond te letten als we een dergelijk "infantiel" schilderij bezien.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen