4. Opvattingen over de Bergrede

Het is nuttig om na te gaan, hoe men in de loop der eeuwen tegen de Bergrede heeft aangekeken en tot welke verklaringen ervan men kwam. Daarbij kunnen natuurlijk maar enkele belangrijke kenmerken naar voren komen. Eveneens moeten we waken voor een wit-zwart schema. In een aantal verklaringen worden aksenten gelegd die voor een verstaan van dit Schriftgedeelte nuttig en soms nodig zijn. Anderzijds moeten we er ook rekening mee houden, dat d.m.v. een verklaring een poging gedaan kan worden om aan de ernstige klem van Jezus' woorden te ontkomen. Op deze wijze kan Zijn prediking soms heimelijk van haar kracht worden beroofd of de geldigheid ervan worden beperkt.

1. De anti-farizeese uitleg

Men let bij deze uitleg vooral op de omstandigheden waaronder de Bergrede is uitgesproken. Christus' woorden moeten volgens deze mening vooral gezien worden als een verzet tegen de Farizeeën met hun strikt wettische leer en even wettisch leven.

Waar de rabbijnen zich slechts laten voorstaan op een uitwendige wetsbetrachting, openbaart Christus Zich als Degene Die de wet vervult. Ongetwijfeld heeft deze uitleg voor een deel gelijk, Jezus leidt immers de wet terug tot God, Die op Sinaï de wet gaf als uitdrukking van Zijn wil. Maar als we deze uitleg te zeer aksent geven, dreigt het gevaar dat wij Jezus' woorden te veel als tijdgebonden gaan beschouwen en ze daardoor ook wat betrekkelijk gaan maken. Dan kunnen we immers gemakkelijk de beschuldigende vinger naar de Farizeeën uitsteken en zelf buiten schot blijven.

2. De traditionele rooms-katholieke uitleg

In de R.K. kerk ging men onder invloed van het kloosterwezen al spoedig onderscheid maken tussen een norm waaraan de geestelijken moesten voldoen en één voor de massa van het volk, de leken. Daarom ging men ook onderscheiden tussen de zgn. geboden en de evangelische raadgevingen.

De eerste moesten door ieder worden gehoorzaamd, maar de raadgevingen golden alleen voor de "hogere" christenen, de geestelijken. Als deze evangelische raadgevingen werden opgevolgd, mocht men ook door dit verdienstelijk werk op een bijzonder loon rekenen. De Bergrede werd hier een monnikkenregel. "Gewone" christenen - leken - konden de raadgevingen van de Bergrede niet opvolgen.

Het is duidelijk dat we hier ver af zijn van een bijbels verstaan van Gods wet. Nergens is er in de Schrift grond om een dergelijke twee-deling te rechtvaardigen. Tot eenieder zegt de Heere: Zijt heilig, want Ik ben heilig.

3. De Lutherse tweerijken leer

Luther brak met het bovengenoemde roomse schema. Toch wordt de geldigheid van de Bergrede beperkt door zijn leer van de twee rijken. Elke christen leeft enerzijds in het rijk van deze wereld en heeft daarin zijn ambt te vervullen; anderzijds leeft hij in het geestelijke rijk der genade. De christen is zowel "Weltperson" als "Christperson", christen in zijn persoonlijk leven én christen in zijn maatschappelijke funktie, maar daartussen ligt toch een groot onderscheid. Daarom kon Luther ook zeggen, dat een vorst wel een christen kan zijn, maar dat het ambt of vorstendom niets met zijn christendom te maken heeft. Als christen mag hij geen kwaad met kwaad vergelden, maar als wereldlijk persoon moet hij wel wapens dragen, geweld gebruiken om de boze te bestraffen en orde en tucht te handhaven. De Bergrede geldt alleen voor de christen in zijn persoonlijk leven.

Het is een uitermate moeilijke zaak waar we hier voor gesteld worden, temeer daar Luther zeer terecht ernst gemaakt heeft met het overheidsgezag. Hij stelt daarbij steeds weer met nadruk dat we in de gebrokenheid van de wereld niet volgens de Bergrede kunnen regeren. Overigens heeft het Lutherse onderscheid tussen "Weltperson" en "Christperson" vaak geleid tot een zekere gespletenheid, tot een dubbele moraal. Terecht heeft men wel gewezen op de situatie in nazi-Duitsland, waarbij de kerk zich niet kon en vaak ook niet wilde mengen in wereldlijke aangelegenheden. Vooral bij die predikanten die de nazi-ideologie openlijk aanhingen leidde deze dubbele moraal tot vreselijke gevolgen. Eén van hen moet eens gezegd hebben dat hij op de kansel geroepen werd tot gehoorzaamheid aan het gebod: "Gij zult niet begeren wat van uw naaste is", maar dat hij als lid van de Rijksdag het gebod moest volgen: "Gij zult begeren de Bosporus en de Dardanellen".

4. Gezindheidsethiek

Vooral vanaf de vorige eeuw heeft men onder invloed van het humanisme de Bergrede trachten te verstaan als een gezindheidsethiek. Daaronder verstond men dat het Jezus niet zozeer ging om de letter van het gebod, maar om de geest ervan. Het gaat dan vooral om de gezindheid van de liefde. Het komt aan op de zuivere innerlijke houding van de mens. De daad is niet zo belangrijk, wel het hart.

Het is duidelijk dat deze visie regelrecht tegen het woord van de Heere Jezus en Zijn rede ingaat. De gezindheid heft immers de wet niet op. Christus is juist gekomen om de wet te vervullen. Bovendien vraagt de Bergrede niet alleen om de goede gezindheid, maar ook, ja juist om de daad. Vgl. Matth. 7:24: Een iegelijk dan, die deze Mijn woorden hoort en dezelve doet...

5. De radikalistische opvatting

Vele stromingen, bewegingen, sekten en personen hebben in de loop van de tijd de Bergrede opgevat als een revolutionair programma voor hervorming van het persoonlijke en maatschappelijke leven. Zij legden de nadruk op de radikale eisen van Jezus' woord om zo tot een ware christelijke broederschap te komen. Heel vaak zijn we hier in een religieus-socialistische sfeer, met name vanaf de 19e eeuw. Hier vinden we het zgn. "Bergredechristendom" voluit terug.

Als voorbeelden van radikale groeperingen noemen we de dopers uit de 16e eeuw. Aanvankelijk kenmerkte de doperse beweging zich door radikaal geweld, later werd onder invloed van Menno Simons de nadruk gelegd op naastenliefde, geweldloosheid, weigering van de eed, e.d. In de 17e eeuw valt de beweging van de Quakers op. Ook volgens hen is de Bergrede wet en program voor een nieuwe maatschappelijke orde.

Vanuit de 19e eeuw moet vooral Tolstoi genoemd worden, die de Bergrede samenvatte in 5 geboden: geen toorn, geen echtscheiding, geen eed, weerstand tegen de boze, liefde voor de vijanden.

In de 20e eeuw is de beweging van de religieus-socialisten te noemen, onder leiding van o.a. Stanley Jones. Hij zag de Bergrede als een tekst die we moeten nemen zoals die er staat. Volgens hem zou het "vrij ongevaarlijk" zijn om te spreken van het verkondigen van de blijde boodschap aan de geestelijke armen, maar als de ekonomische armen zijn bedoeld, plaatst dat woord ons voor "geweldige maatschappelijke konsekwenties". In deze radikalistische sfeer zijn de armen gelijk aan de ekonomisch onterfden; de gevangenen zijn de sociaal en politiek onterfden; de blinden zijn de lichamelijk onterfden.

Ongetwijfeld hebben we te maken met een diepe ernst bij de aanhangers van dit denken. "Men kan aan al deze bewegingen de diepe bewogenheid met het lot van de wereld niet ontzeggen", schrijft Noordegraaf terecht. Maar anderzijds zien we hier de Bergrede wel verworden tot een nieuwe wet, een maatschappelijk program, een sociaal en horizontaal evangelie dat van vergeving der zonden niet meer weet.

6. De eschatologische opvatting

De theoloog die in dit verband genoemd moet worden is Albert Schweitzer. Volgens hem leefde Jezus in de verwachting van het nabije einde. De Bergrede is dan ook bestemd voor hen die weten dat allerlei zaken van de wereld ten einde lopen. Denkend vanuit het einde wordt alles onbelangrijk. In zo'n situatie heeft een woord als de Bergrede gezag. Maar, aldus Schweitzer, Jezus heeft Zich in Zijn verwachting van een spoedig einde vergist. We leven immers al in een geschiedenis van 19, nu zelfs bijma 20 eeuwen christendom. Daarom heeft de Bergrede voor ons die nu leven zijn betekenis verloren. 

Het is duidelijk dat we hier ver af zijn van een Schriftgetrouwe visie. Immers, uit Christus' woorden blijkt dat in Christus het Koninkrijk in beginsel gekomen is. En - om niet meer te noemen - men kan het gebod tot het liefhebben van elkaar toch moeilijk als een tijdelijk gebod beschouwen.

7. De Bergrede als prediking van onze schuld

We zijn nu in de sfeer van de Barthiaanse theologie. Hier wordt gesteld dat de Bergrede door Christus is uitgesprcken om ons aan onze ellende en schuld te ontdekken. De radikale eisen van Gods wet, die volmaaktheid eist, worden de zondige mens als een spiegel voorgehouden opdat hij die zonden leert belijden en tot Christus de toevlucht zal nemen. Hij heeft immers volgens Barth plaatsvervangend voor de mensheid de eis van de Bergrede vervuld. Nog afgezien van die elementen die wijzen op een sfeer van algemene verzoening, moet ook gewezen worden op het feit dat hier wel erg sterk de nadruk valt op de wet als regel des geloofs en nauwelijks op de wet als regel des levens. En zo wil de Heere Jezus Zijn woord toch ook doen gelden!

8. De opvatting vanuit reformatorisch gezichtspunt

Daarover zijn we hier kort, Hierachter volgt nl. een bespreking van Matth. 5, waar de opvatting van de Reformatie, met name die van Calvijn en de kanttekenaren van de Statenvertaling wordt aangegeven. In de Bergrede geeft de Heere Jezus onderwijs aan Zijn discipelen, de kinderen des Heeren. Hij troost hen, maar stelt hen tevens voor de radlkaliteit van Gods gebod. Tegenover alle wetsveruitwendiging geeft Hij aan dat alleen in het waarachtig liefhebben van God en de naaste, in het volmaakt-zijn-in-de-liefde de wet vervuld wordt. Christus heeft voor Zijn kinderen de wet vervuld. Daarom zal ook de Bergrede moeten uitdrijven tot Hem, Die gezegd heeft: Zonder Mij kunt gij niets doen. Ook in de Bergrede houdt de Heere ons een spiegel voor. Wanneer we dan de heilige eis Gods leren verstaan in al haar radlkaliteit door het onderwijs van de Heilige Geest, zullen we onze ellende tevens leren verstaan. Maar dat mag ook uitdrijven naar Hem Die Zelf de wet vervuld heeft tijdens Zijn gehele leven, in Zijn lijden en sterven. En deze Jezus leert Zijn kinderen ook wat het betekent om Hem te volgen in een weg van geloofsgehoorzaamheid. Dan wordt diezelfde Bergrede ook een regel der dankbaarheid, om in afhankelijkheid van de Heere en Zijn Heilige Geest in stilheid en ootmoedigheid onze weg te gaan.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen