2. Boeddhisme

Ontstaan

Anders dan het hindoeïsme gaat het boeddhisme terug op een historische stichter: Sidharta Gautama. Hij werd geboren in Noord-lndia, rond 560 voor Christus, als zoon van een rijk stamhoofd. Hoewel hij opgroeide in rijkdom, was hij ongelukkig. De legende vertelt dat dit kwam doordat hij op een dag buiten het paleis kwam en zo getroffen werd door de armoede en het lijden van de bevolking, dat het zijn leven ging beheersen. Hij verliet huis en haard en ging een leven leiden van zelfkastijding en meditatie. In deze periode dacht hij na over de oorzaak van het lijden en over een manier om van het lijden verlost te worden. Hij ontwierp zijn eigen leer. Deze was niet helemaal nieuw, maar bestond meer uit een hervorming van het hindoeïsme. Hij verzamelde een groep mensen om zich heen aan wie hij zijn leer mondeling doorgaf. Men gaf Sidharta Gautama de naam 'Boeddha', wat 'de verlichte' betekent. Overigens is zijn levensgeschiedenis omgeven door de meest fantastische verhalen. Zo wordt Boeddha vaak afgebeeld met een witte olifant, omdat hij zou zijn geboren uit een ontmoeting die zijn moeder had met een witte olifant.

Omschrijving

Het boeddhisme kan worden beschouwd als voortgekomen uit het hindoeïsme. In hoofdlijnen lijken de beide godsdiensten dan ook veel op elkaar. Belangrijke begrippen uit de hindoeleer komen in het boeddhisme terug. Zo kent ook het boeddhisme reïncarnatie (steeds opnieuw geboren worden) en karma (de optelsom van je goede en slechte daden, die gevolgen heeft voor je volgende leven). Een groot verschil met het hindoeïsme is dat het boeddhisme geen goden kent. Je kunt daarom eigenlijk beter spreken van een 'filosofie' dan van een 'godsdienst'. Ook wijst het boeddhisme het kastensysteem af en erkent het geen heilige boeken. Boeddha leerde een eigen weg naar verlossing.

Boeddha vatte de kern van zijn leer, dharma genoemd, samen in vier 'edele waarheden':

1. Het leven is lijden.

2.De oorzaak van het lijden is het verlangen of de begeerte.

3. Dit verlangen moet worden overwonnen.

4. Het middel om dit te overwinnen is het 'achtvoudig pad'.

Dit pad bestaat uit:

1. de juiste inzichten (overeenkomstig de vier waarheden)

2. de juiste bedoelingen (bijvoorbeeld geen bezitsdrang, wreedheid of boosheid)

3. de juiste woorden (geen leugens, roddels, laster)

4. het juiste handelen (zoals geen geweld en niet stelen)

5. het juiste middel voor het levensonderhoud (een eerlijk beroep)

6. de juiste inspanning (wilskracht, inzet)

7. het juiste bewustzijn (kennen van je drijfveren)

8. de juiste concentratie (meditatie en yoga).

Bij het volgen van dit achtvoudig pad zijn twee dingen belangrijk. Ten eerste je instelling: je niet hechten aan deze wereld, vrij zijn van verlangens. Ten tweede ook je daden: goede werken en meditatie zullen je helpen om een betere geboorte en uiteindelijke verlichting te bereiken. De uiteindelijke verlichting is het bereiken van het nirvana ('uitdoving'). Dit is een toestand waarin al het lijden is uitgedoofd en er geen verlangens en wensen meer zijn. Deze toestand is bereikbaar voor iedereen die zich houdt aan de leefregels van het 'achtvoudig pad'. Wie door overwinning van zijn verlangens tot verlichting komt, kan al tijdens zijn leven nirvana ervaren. Als je als verlichte sterft, ga je het volkomen nirvana binnen. Dit is een toestand van absolute en altijddurende rust. Het betekent de definitieve beëindiging van de opeenvolging van wedergeboorten en dus van het lijden.

Meditatie

Meditatie vervult een belangrijke rol in het boeddhisme. Het is een concentratieoefening met als doel je los te maken van de wereld om je heen en verlichting te bereiken. Er zijn allerlei manieren beschreven om te mediteren. Iemand kan zich bijvoorbeeld concentreren op de eigen ademhaling, op een bepaald voorwerp, of op geluiden die steeds worden herhaald. Evenals in het hindoeïsme, wordt in het boeddhisme de mantra gebruikt tijdens de meditatie. Men richt zich dan op een woord of spreuk. Een bekende mantra uit het boeddhisme is bijvoorbeeld: Om manepadme hum. Dit betekent: 'Ik eer de vrucht van de lotusbloem'. De lotusbloem is in het boeddhisme het symbool van de wijsheid. Veel boeddhisten mediteren dagelijks vijftien tot dertig minuten op een vast tijdstip, zittend op een kussen.

Visie op het bestaan

Het boeddhisme kent een ingewikkelde visie op het bestaan. Volgens het traditionele boeddhisme bestaat deze uit drie plaatsen, 'sferen' genoemd. In deze drie sferen bevinden zich in totaal 31 verschillende werelden, waarin wezens wedergeboren kunnen worden. In geen enkele van deze sferen is het leven eeuwig. Het bestaan kent geen begin en geen einde. De 31 werelden worden gerangschikt in een opklimmende trap. Hoe 'hoger' je komt, hoe beter de levensomstandigheden zijn en hoe langer de levensduur. Zo duurt het leven in de hogere werelden tienduizenden jaren. Wie het nirvana of volledige verlichting heeft bereikt, staat na zijn overlijden buiten het bestaan en wordt niet meer wedergeboren.

Wiel van het leven

Als je informatie over het boeddhisme opzoekt, is de kans groot dat je een afbeelding van het 'wiel van het leven' tegenkomt. Het is een kleurige cirkel die verdeeld is in allerlei vakjes, waarin mensen, goden en symbolen zijn getekend. In het wiel van het leven worden de belangrijkste boeddhistische leringen weergegeven. Boeddhisten gebruiken de afbeelding om het boeddhisme te onderwijzen. Leringen die in het wiel van het leven worden behandeld, zijn onder andere karma, wedergeboorte, het achtvoudig pad en nirvana. In het wiel van het leven worden ook de drie bestaanssferen afgebeeld.

Ontwikkeling

De volgelingen van Boeddha waren, zeker in de beginperiode, sterk gericht op verbreiding van Boeddha's leer. In 300 jaar tijd bereikte het boeddhisme heel India. De onderlaag van de bevolking bleef het hindoeïsme trouw. Honderd jaar later breidde het boeddhisme zich uit over Sri Lanka, later over China waar het de cultuur diepgaand beïnvloed heeft. Rond het begin van onze jaartelling bereikte het boeddhisme Japan en Korea, waar het zich mengde met de plaatselijke religies. In Tibet kreeg het boeddhisme een geheel eigen vorm: het tantrisme. Rond 900 na Christus volgde een teruggang van het boeddhisme en won het hindoeïsme in India weer vrijwel alle terrein terug. Pas in deze eeuw is er weer sprake van een kleine opleving van het boeddhisme in India. Sinds de jaren zestig is vooral het zenboeddhisme in het Westen bekend geworden.

Zenboeddhisme

Het zenboeddhisme is een stroming binnen het boeddhisme die in de zesde eeuw na Christus is ontstaan. Vooral in Japan heeft het een grote bloei doorgemaakt. Veel zenleden vertoeven in een zengemeenschap, in een klooster. Het gaat binnen het zenboeddhisme om onthechting. Dit is vooral onthechting van het verstand. Als je de waarheid wilt zien, zegt men, moet je nergens voor of tegen zijn. Je moet kunnen leven zonder voorkeuren en afkeuren. Je moet ook niet actief naar de waarheid zoeken, want zoeken is een vorm van gehechtheid en van geestelijke onrust. Belangrijk is het om er geen vaststaande meningen op na te houden. Denk de waarheid niet, maar maak het denken leeg. Oordeel niet, maar laat de dingen zoals ze zijn. Als je denken leeg is, zul je uiteindelijk zicht krijgen op de 'diepste werkelijkheid' en bereik je verlichting (satori).

Er zijn verschillende middelen om verlichting te bereiken. In de eerste plaats is dat meditatie. Binnen het zenboeddhisme is dit za-zen of meditatie in lotushouding. Je zit in deze houding stevig op de grond, in balans en symmetrisch. Deze houding staat voor de verbinding tussen hemel en aarde. De lotushouding kan volledig en half worden uitgevoerd. In de volledige lotushouding rusten beide voeten boven op de beide bovenbenen in een gekruiste positie. De voetzolen wijzen dan naar boven. In de halve lotushouding ligt een voet kruislings op het andere bovenbeen en ligt de andere op de grond. In de kwart lotushouding rust de linkervoet op de kuit van het rechterbeen en rusten beide knieën op de grond. Een andere techniek voor het bereiken van onthechting is de koan. Een koan is een onoplosbaar raadsel waarop het logisch verstand stuk moet breken. Een bekende koan is: "Wanneer je in je handen klapt, hoor je geluid. Hoe is het geluid van één klappende hand?" Leerlingen krijgen van de zenmeester koans om over te mediteren. Een andere techniek is de mondo: het stellen van vragen die de leerling onmiddellijk moet beantwoorden, zonder de kans te krijgen om na te denken. Het doel hiervan is dat het verstand zijn pogingen staakt, waardoor de geest vrij is om de verlichting (satori) te ontvangen.

Ook alledaagse handelingen zijn tot vormen van zenrituelen verheven. Kenmerkend is de concentratie op het zorgvuldig volbrengen van iedere handeling. Bekend is de theeceremonie. De op zich eenvoudige handelingen van het bereiden van thee zijn verheven tot een aantal vaststaande rituelen. De handeling op zich heeft geen zin, maar het gaat om het bereiken van onthechting.

Het zenboeddhisme is één van de boeddhistische stromingen die vanaf de jaren zestig aanhangers verwierven in Europa en ook in Nederland.

Al zo'n veertig jaar zijn er in ons land groepen die zenmeditatie beoefenen. Urenlang wordt er bewegingloos in stilte gezeten. Ook de filosofische inzichten van zen zijn populair, evenals aan zen verwante activiteiten, zoals de theeceremonie.

Heilige boeken

Het boeddhisme is een 'godsdienst' zonder heilige boeken. Wel is de leer van Boeddha in later tijd vastgelegd. In de loop van de tijd is aan de overlevering over het leven en de leer van Boeddha veel toegevoegd. De teksten werden alleen in kloosters bewaard en zijn in de meeste gevallen met de invallen van de islam verloren gegaan. Een reconstructie van de leer in zijn meest oorspronkelijke vorm is daarom niet goed mogelijk.

Feesten en kalender

De boeddhistische kalender is (met uitzondering van die in Japan) een maankalender. Het jaar is elf dagen korter en de feestdagen verschuiven hierdoor ten opzichte van onze op de zon gebaseerde kalender. Veel feesten zijn sterk regionaal bepaald. Om er enkele te noemen:

- geboortefeest van Boeddha (dat wil zeggen: zijn verlichting en eerste preek)

- feest van de Boeddha's Oapan)

- dodenfeest (soort Allerzielen, alleen Japan).

- Boeddha's hemelvaart (alleen Tibet).

Kern van het boeddhisme

De boodschap van het boeddhisme is: goed zijn om zo het lijden overwinnen. Ellende heeft de mens altijd aan zichzelf te wijten.

De oorzaak is toe te schrijven aan het niet volgen van het achtvoudig pad. Het lijden is het directe gevolg van eigen falen. Het lijden heeft nooit een 'zin' die het aannemelijk en dragelijk kan maken. Het heeft geen plaats in een goddelijke Voorzienigheid. Zoals je lijden aan jezelf hebt te wijten, heb je geluk en voorspoed aan jezelf te danken, je bent de bouwmeester van je eigen lot. Voor verlossing ben je ook alleen van jezelf afhankelijk. Een boeddhist bidt niet tot een ander om verlost te worden maar moet zich enkel en alleen op zichzelf verlaten. Alles in het boeddhisme richt zich op de mens zelf en op de verlossing uit zijn tegenwoordige ellende.

Bestaanssferen in het boeddhisme

In het boeddhisme worden de volgende drie plaatsen (of sferen) in het bestaan onderscheiden:

- De sfeer der geneugten

Deze sfeer bestaat uit vier ongelukkige en zeven gelukkige werelden. De vier ongelukkige werelden zijn de hel, het dierenrijk, de wereld van de peta's ('spoken') en de wereld van de halfgoden. De zeven gelukkige werelden zijn de mensenwereld en dan nog zes 'hemels'. In elke hemel huist een groep goden. Zo heet de zesde hemel bijvoorbeeld 'de hemel van de tevreden goden'.

- De sfeer der vormen

Ook in deze sfeer wonen allerlei goden, maar hogere goden dan in de sfeer der geneugten. Deze sfeer wordt onderverdeeld in de brahmanwerelden (tien hemels) en de zuivere verblijven (vijf hemels). Inde zuivere verblijven worden alleen heiligen wedergeboren.

- De vormloze sfeer

Deze sfeer kent vijf hemels, waarin de hoogste goden wonen.

Boeddhistische teksten

"Er zijn twee doelen die een rondtrekkende niet dient na te streven... Het vervullen van begeerten en de vreugden die uit deze begeerten voortkomen. Dit is laag bij de gronds, ordinair en leidt tot wedergeboorte, hetgeen schandelijk en bovendien onvoordelig is..."

"En dit is de edele waarheid van het leed: geboorte is leed, ouderdom is leed, ziekte is leed, niet vervuld zien van wensen is leed..."

- " En dit is de edele waarheid van het opheffen van het leed: het is het opheffen van de begeerte, zodat er geen hartstocht meer is. En dit is de edele waarheid van de weg die leidt naar het opheffen van het leed. Het is het edele achtvoudige pad."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen