1. Geschiedenis

In Engeland ontstaat in de zestiende eeuw een reformatiebeweging, die later zal worden aangeduid met de naam 'puritanisme'. De wortels van deze beweging liggen in de Middeleeuwen, in het optreden van de volksprediker John Wycliff (1320-1384). Hij verzet zich krachtig tegen allerlei dwalingen uit die tijd zoals de aflaten en de heiligenverering. Ook uit hij scherpe kritiek op de rijke bezittingen en de machtspositie van de kerk. Omdat hij de Schrift weer centraal wil stellen, vertaalt hij grote delen van de Vulgaat (de Latijnse vertaling van de Bijbel) in de volkstaal.

Wycliff is niet alleen zelf volksprediker, maar zendt ook andere predikers uit. Deze trekken twee aan twee, zonder persoonlijke bezittingen, het land door. De paus noemt deze rondtrekkende predikers 'Lollarden', een naam met een negatieve bijklank. De boodschap van de Lollarden vindt echter onder alle lagen van de bevolking weerklank. Het aantal volgelingen -zij worden net als de predikers 'Lollarden' genoemd- breidt zich sterk uit. Vanaf ongeveer 1400 worden de Lollarden als ketters vervolgd. Hun invloed neemt dan af, maar hun gedachtegoed blijft ondergronds voortleven.

Breuk met de rooms-katholieke kerk

In 1509 wordt Henry VIII koning van Engeland. Tijdens zijn regering komt Engeland in aanraking met de ideeën van Luther. De koning moet niets van deze ideeën hebben en verbiedt Luthers geschriften. Toch komt het tijdens zijn regering tot een breuk met de rooms-katholieke kerk.

Het conflict ontstaat doordat de koning wil scheiden van zijn vrouw Catharina van Aragon. Zij is een tante van keizer Karei V. Van de kinderen die uit dit huwelijk geboren zijn, is alleen een dochtertje, Mary, in leven gebleven. Henry wil een zoon, om de erfopvolging veilig te stellen. Daarom vraagt hij de paus om het huwelijk onwettig te verklaren en te mogen hertrouwen. De paus weigert dit verzoek, alleen al om zich niet de woede van de keizer op de hals te halen. Tegen de wil van de paus trouwt Henry VIII met Anna Boleyn, een hofdame. Als de paus de banvloek over Henry VIII dreigt uit te spreken, reageert de koning hierop door de macht over de Engelse kerk naar zich toe te trekken. Hij vaardigt een aantal wetten uit waarmee hij de Engelse kerk aan het pauselijk gezag onttrekt en er een Engelse katholieke kerk van maakt. Deze kerk, Anglicaanse (Latijn voor 'Engelse') kerk genoemd, wordt geregeerd door de koning. Eerst lijkt het erop dat ook de leer van de Anglicaanse kerk een reformatie zal ondergaan, maar tijdens de regering van Henry VIII blijft de kerk trouw aan de rooms-katholieke leer.

Onder de bevolking bestaat er wel een sterke onderstroom die een zuivering wil van de ieer en van allerlei kerkelijke gebruiken. Aartsbisschop Thomas Cranmer, adviseur en vertrouweling van de koning sympathiseert met deze stroming.en speelt hierin een belangrijke rol. Zo stelt hij de aanwezigheid van een Bijbel in elke kerk verplicht.

Periode van hervormingen

Uit het huwelijk van Henry met Anna Boleyn wordt een dochter geboren: Elizabeth. Maar al snel ontdoet Henry zich weer van Anna en trouwt hij met Jane Seymour. Uit dit huwelijk wordt eindelijk een zoon geboren, die Henry als Edward VI zal opvolgen. Edward is nog geen tien jaar als dit gebeurt. Zijn oom, Edward Seymour, wordt aangesteld als regent. Seymour heeft protestantse sympathieën. Tijdens de regeringsperiode van Edward wordt de eerste geloofsbelijdenis van de Anglicaanse kerk opgesteld. Deze is duidelijk gestempeld door het protestantisme.

Engeland wordt in deze periode een toevluchtsoord voor Nederlanders die op de vlucht zijn voor geloofsvervolgingen. In verschillende Engelse steden, onder andere in Londen, ontstaan vluchtelingengemeenten. Deze gemeenten dragen sterk bij aan het ontstaan van het puritanisme. Aartsbisschop Cranmer maakt van de situatie gebruik om de hervorming verder door te voeren. Het gebruik van het Book of Common Prayer, een liturgieboek, wordt voorgeschreven voor de erediensten. Omdat er nog rooms-katholieke invloeden in het boek te bespeuren zijn, zal het boek later bij de puriteinen op bezwaar stuiten. Toch heeft het liturgieboek een duidelijk protestants karakter.

Vervolgingen

Als Edward VI overlijdt, wordt hij opgevolgd door zijn oudste halfzus Mary. Zij is overtuigd rooms-katholiek. Ze brengt de Engelse kerk weer onder het gezag van de paus. De eredienst wordt hersteld volgens rooms-katholieke gebruiken. Andersdenkenden worden hevig vervolgd. Hiermee verwerft Mary zich de bijnaam van 'Bloody Mary' (Maria de Bloedige). Ook aartsbisschop Cranmer wordt ter dood gebracht. Er ontstaat een uittocht naar het vasteland. Hervormingsgezinden die eerst in Engeland een toevluchtsoord vonden, wijken nu uit naar Straatsburg, Frankfurt of Genève. De vluchtelingengemeenten in Engeland vallen uit elkaar. Mary trouwt met koning Filips II van Spanje, waardoor de positie van de rooms-katholieke kerk in Europa versterkt wordt.

Een middenweg

IVlary wordt opgevolgd door haar halfzus Elizabeth. Zij herstelt de positie van de Anglicaanse kerk. Onder haar regering keren de onder Mary gevluchte protestanten terug. Ze nemen allerlei reformatorische ideeën mee, die ze hebben opgedaan op het vasteland.

In 1562 wordt de geloofsbelijdenis, die onder Edward VI was aangenomen, herzien en opnieuw vastgesteld. Deze 39 artikelen tellende geloofsbelijdenis vormt een middenweg tussen rooms-katholieke en protestantse opvattingen. Wat betreft avondmaalsleer en Schriftgezag is ze bijvoorbeeld duidelijk protestants. Maar veel rooms-katholieke gebruiken, zoals het vieren van heiligendagen en het dragen van ambtsgewaden, blijven in de Anglicaanse kerk voortbestaan. De geloofsbelijdenis, The 35 articles genoemd, is nog steeds in gebruik bij de Anglicaanse kerken.

Veel protestanten willen een verdergaande 'purification' (zuivering) van de leer, de eredienst en de inrichting van de kerken. Vanaf ongeveer 1565 worden ze 'puriteinen' genoemd, een naam die oorspronkelijk spottend bedoeld is.

De puriteinen komen buiten de kerk om samen. Er worden 'prophesyings' gehouden. Dit zijn bijeenkomsten die bezocht worden door predikers en gemeenteleden, waar Bijbelstudie een centrale plaats inneemt. Vanuit deze bijeenkomsten worden de eerste 'separatistische' (afgescheiden) gemeenten gesticht.

Vanaf het einde van de zestiende eeuw komt er een vervolging op gang tegen de verschillende groepen puriteinen binnen en buiten de Anglicaanse kerk. Omdat kerk en staat zo nauw verweven zijn, betekent kritiek op de kerk ook kritiek op de overheid. De puriteinen krijgen geldboetes en gevangenisstraffen opgelegd en een aantal van hun leiders wordt gedood. Onder druk van de vervolgingen kiezen veel puriteinen ervoor zich aan de bestaande kerkelijke gebruiken aan te passen.

King James Bijbel

Na het overlijden van koningin Elizabeth, die geen kinderen heeft, regeert de Schotse koning James VI (in Engeland James I) over beide landen. De koning belegt een conferentie tussen de diverse kerkelijke groepen in de Anglicaanse kerk. Ook de puriteinen zijn vertegenwoordigd. James laat hen duidelijk weten dat zij zich moeten aanpassen en dat hij hen geen enkele ruimte zal geven. Het enige voorstel van de puriteinen waar hij op ingaat is het opdracht geven tot een nieuwe Bijbelvertaling. Deze nieuwe vertaling is bekend geworden als de King James Version.

Onder James I blijft de uitstroom van puriteinen doorgaan. Groepen puriteinen trekken via Nederland naar Amerika. Velen verblijven voor korte of langere tijd ook in Nederland, onder andere in Leiden. Zij worden bekend onder de naam 'Pilgrim Fathers' en stichten in Amerika de kolonie New Plymouth. In Engeland worden veel puriteinse predikanten uit hun ambt gezet. Vaak blijven zij echter in het geheim preken.

Anti-puriteinse maatregelen

James' zoon Charles I, die in 1625 koning wordt, zet de politiek van zijn vader voort. Er worden weer veel antipuriteinse maatregelen genomen. Zo komt er een verbod op samenkomsten buiten de kerkdiensten om. Duizenden afgescheiden puriteinen trekken hierop naar de 'Nieuwe Wereld'. Zij worden beschouwd als de grondleggers van de latere Verenigde Staten van Noord-Amerika.

Er ontstaat een steeds heviger strijd tussen de koning en de anglicaanse bisschoppen enerzijds en het parlement, dat veel puriteinen telt, anderzijds. De koning stelt een felle antipuritein aan als zijn persoonlijk adviseur. Ook schaft hij het parlement af en regeert als alleenheerser. Er komt een wending als de koning in Schotland de anglicaanse gebruiken wil invoeren.

In Schotland heeft de Reformatie grote invloed gehad. Onder leiding van John Knox is hier al in 1560 de Presbyteriaanse kerk gevestigd. Dit betekent dat in Schotland de officiële leer en de kerkorde protestants en presbyteriaans zijn. Als de Schotten weigeren de Engelse instellingen te accepteren, reageert de koning hierop door het samenroepen van een leger tegen de Schotten. Ook de Schotten zetten hun leger in en een serie Schotse invallen in Engeland volgt. Uiteindelijk ziet Charles zich vanwege financiële nood gedwongen het parlement weer bijeen te roepen.

De 'Solemn League and Covenant'

In 1642 is de Engelse burgeroorlog een feit. Charles' militaire plannen tegen Schotland en Ierland stuiten op fel verzet van het Engelse parlement. Als Charles tenslotte zijn leger inzet tegen het parlement, zoekt het parlement steun bij de Schotten. Dit leidt tot de 'Solemn League and Covenant' (plechtig verbond). Hierin zeggen de Schotten hulptroepen toe. Daarnaast wordt afgesproken dat Engeland en Schotland kerkelijke en politieke eenheid zullen organiseren op basis van het presbyteriale uitgangspunt. Samuel Rutherford, een puriteins theoloog uit Schotland, schrijft een boekje waarin hij betoogt dat er situaties denkbaar zijn waarin verzet tegen de koning geoorloofd is. Voor de Schotse en Engelse puriteinen houdt de Solemn League and Covenant een gelofte in aan God om de kerk verder te reformeren. Het parlement roept een synode bijeen, de 'Westminster Assembly', om de reformatie tot stand te brengen. Ook vertegenwoordigers van de Schotse kerk zijn aanwezig. De synode stelt een presbyteriale bestuursvorm van de kerk vast. Ook stelt de synode in 1643 een nieuwe geloofsbelijdenis op: de bekende Westminster Confessie. In 1649 eindigt de oorlog en wordt Charles I op beschuldiging van hoogverraad geëxecuteerd.

Herstel van de Anglicaanse kerk

Engeland wordt een republiek, waarin de puritein Oliver Cromwell, die als militair een belangrijke rol speelde in de burgeroorlog, de macht heeft. De bekende puritein John Owen is zijn hofpredikant. Ook Cromwell wil alleenheerser zijn en al snel heft hij het parlement op. Na het overlijden van Cromwell worden er weer parlementsverkiezingen gehouden. Dit levert een parlement op dat uit een anglicaanse meerderheid bestaat. De zoon van Charles I die in ballingschap leeft, keert op uitnodiging van het parlement terug als Charles II. Dit luidt ook het herstel in van de Anglicaanse kerk. De tijd waarin de puriteinen politieke macht hadden, is voorbij. Geestelijken worden verplicht een verklaring af te leggen, waarbij ze onder andere de Solemn League and Covenant moeten afwijzen. Wie de verklaring weigert af te leggen, moet zijn gemeente verlaten. Door deze maatregel worden honderden puriteinse predikanten gedwongen hun post te verlaten. Het betekent het einde van het puritanisme als stroming binnen de Anglicaanse kerk. Een andere wet verbiedt het houden en bijwonen van samenkomsten buiten de Anglicaanse kerk om en het houden van preken door leken. De bekende Bunyan, die ook een 'lekenpreker' is, komt door deze wet in de gevangenis terecht. Tijdens zijn gevangenschap, die meer dan twaalf jaar duurt, schrijft hij De christenreis naar de eeuwigheid. In Schotland worden dezelfde maatregelen genomen. Het presbyteriale stelsel wordt onwettig verklaard en afgeschaft. Bijna de helft van alle predikanten wordt afgezet. Maar de puriteinen blijven, in het geheim, bijeenkomen, met honderden, soms zelfs duizenden mensen. Boetes, gevangenisstraffen en zelfs doodstraffen zijn het gevolg.

Vrijheid van godsdienst

Charles wordt opgevolgd door James II, een rooms-katholieke koning. Hij wenst verruiming van godsdienstvrijheid, waardoor allerlei strafbepalingen die zowel roomskatholieken als puriteinen gelden, worden afgeschaft. Als James een zoon krijgt, ziet het parlement de voortzetting van het rooms-katholicisme dreigen. Het nodigt de Nederlandse stadhouder Willem III, die getrouwd is met James' dochter Mary, uit om Engeland te hulp te komen. Willem III landt met een vloot bij Torbay. Het leger van James loopt over naar de bevrijders, waarop James naar Frankrijk vlucht. De 'Glorious Revolution' voltrekt zich zonder bloedvergieten. Willem en Mary worden gekroond tot koning en koningin van Engeland, ledereen krijgt volledige vrijheid van godsdienst, maar de Anglicaanse kerk blijft de staatskerk.

Stromingen binnen het puritanisme

Tijdens de regeringsperiode van Elizabeth ontstaan er verschillende stromingen binnen het puritanisme. Sommige puriteinen zijn van mening dat het onmogelijk is verdere hervormingen door te voeren. Zij schikken zich in de eisen ten aanzien van allerlei gebruiken. Verzet hiertegen zien ze als opstand tegen de koningin. Hun wens is de kerk door prediking en onderwijs van binnenuit verder te reformeren.

Anderen blijven streven naar hervorming. De bekendste puriteinse stroming wordt gevormd door de 'presbyterianen' (presbyter betekent ouderling). Zij streven actief naar hervorming van de Engelse staatskerk. Hun ideaal is een landskerk die georganiseerd wordt in bijeenkomsten (synodes) van ambtsdragers. Deze ambtsdragers, de ouderlingen, worden door God geroepen om de plaatselijke kerk te regeren. Deze vorm van kerkregering komt uit Genève, waar Calvijn werkzaam was. Hij vond deze het meest Bijbels. De reformatorische kerken in ons land hebben ook deze vorm van kerkregering.

Een andere belangrijke groepering is die van de 'congregationalisten'. Zij verzetten zich juist tegen de landskerkgedachte. Elke plaatselijke gemeente is voor hen een zelfstandige kerk, die niet aan bovenlokaal gezag onderworpen moet zijn.

Er is ook een groep die de hoop op hervorming opgeeft en afgescheiden gemeenten vormt. Zij worden 'separatisten' of 'nonconformisten' genoemd.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen