Luther

Ter kennismaking

Als je eenmaal met Luther kennisgemaakt hebt zul je hem niet gauw vergeten. Als mens trekt hij ons al aan: openhartig, recht door zee, soms diep in de put, maar daarna weer sterk in God, bijna overmoedig, lief voor zijn vrouw, dol op zijn kinderen, gul tegenover stumpers, liefhebber van de natuur, vooral van vogels, vaak heel geestig in zijn gesprekken en in zijn brieven, soms wel heel cru, voor ongeleerde mensen heel begrijpelijk, vurig in de kerkelijke strijd, maar met afschuw voor revolutie. Maar vooral als „man Gods" maakt Luther diepe indruk. De Heilige Geest heeft hem uit zijn bange strijd in de ruimte gebracht, en hem toen gebruikt als een instrument om in de kerk de duisternis te verdrijven, en het licht van het Woord Gods te laten schijnen.

Als je je in het leven van deze reformator wilt verdiepen — en wat is dat verrijkend! — zou ik je twee pocket-boekjes als uitgangspunt willen aanraden: een boeiend boekje van W. J. Kooiman, „Luther, zijn weg en werk" (Carillon-reeks nr. 3), en een duidelijk boekje van de reformator zelf nl. „Luther's Grote Catechismus" (Boeket-serie, nr. 74). Wil je er dan nog verder op doorgaan, dan noem ik straks nog uitgebreidere literatuur. Voorlopig alleen Kooiman en Luther zelf.

Kooiman is een heel goede gids tot Luther's leven. Hij is een Luther-kenner als weinig andere. Hij is zelf Luthers predikant geweest, en is nu hoogleraar in de kerkgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hij heeft de gave om heel boeiend te schrijven en tegelijk is zijn werk wetenschappelijk geheel verantwoord. Hij is volkomen op de hoogte van de vele Luther-studies die de laatste 80 jaar in Duitsland zijn verschenen, (sinds een conflict met Rome over het onderwijs). De Luther-studie is trouwens nog ac- tueel. In de R.K. behandeling van Luther is een enorme herwaardering gekomen. Vroeger schimpten R.K. schrijvers alleen maar. Nu zijn er in de R.K. kerk geleerden die deskundig zijn op dit gebied. En openlijk erkennen zij dat Luther op hen diepe indruk gemaakt heeft. Eén van hen, Küng heeft zelfs voorgesteld om de ban over Luther weer op te heffen! Het boekje van Kooiman lees je in één adem uit. We

Het boekje van Kooiman lees je in één adem uit. We volgen Luther vanaf zijn intree in het Augustijner klooster in zijn worsteling om een genadig God, in zijn ontdekking van het Evangelie, in zijn al groter wordend conflict met Rome, we beleven de rijksdag van Worms opnieuw, we verbazen ons over de werkkracht waarmee hij op de Wartburg het Nieuwe Testament in korte tijd vertaalde, over de vastheid waarmee hij, met het Woord als kompas, zijn eigen weg gaat tegenover doperse doordrijvers, opstandige boeren, voorzichtige humanisten, én consequentere reformatoren. Tegelijk leren wij ook zijn vrienden kennen en zijn vrouw, zijn gezin, zijn eigen karakter, zijn aanvechtingen en nog veel meer. In het tweede boekje is Luther zelf geheel aan het

woord. De gewone man, vooral ook de jeugd, moet het allerbelangrijkste van de Christelijke leer goed begrepen hebben. Zo kort, zo persoonlijk, zo bevattelijk mogelijk legt hij hier de Tien Geboden uit, de Twaalf Artikelen van het geloof, het Onze Vader, de Doop, het Avondmaal en de biecht. Lees hiervan een aantal hoofdstukjes naar eigen keus, je zult zijn direkte aanpak, zijn verrassende kijk, zijn eigen stijl leren kennen en gegrepen worden door zijn ernstig vermaan en zijn ruime troostrijke prediking. Als je maar een Christen wil zijn, dan wil hij je wel het rijke Evangelie van genade, vrede, zaligheid en het eeuwige leven verkondigen. Daarom wilde hij ook de biecht handhaven, natuurlijk bevrijd van alle roomse dwang en werkheiligheid; om mensen, begerig naar Goddelijke vrijspraak, van de vergeving der zonden te verzekeren.

Zijn tijd

Zo hebben we voorlopig een beeld gekregen van Luther. Om zijn persoon en zijn werk tot zijn recht te laten komen, mogen we hem nooit los denken van zijn tijd. Probeer je dus in de 16e eeuw in te leven. Het was een heel andere eeuw dan de onze. De moderne wereld laten wij wel juist rond 1500 beginnen bij de Renaissance in Italië en bij de ontdekking van Amerika en de eerste tocht rond Afrika naar Indië, maar deze grote vernieuwingen hadden zeker in Duitsland nog niet het middeleeuwse leven en de middeleeuwse levensbeschouwing verdreven. De hele bevolking hoorde nog bij de kerk, ieder geloofde aan God en aan de duivel, aan een hemel en een hel, aan de Schepping, de Verlossing en de Wederkomst, en aan al het bovennatuurlijke tot heidens bijgeloof toe. Ook politiek en maatschappelijk was Duitsland nog middeleeuws. Het was een verzameling vorstendommen onder hertogen, graven en bisschoppen, machtige leenmannen van de keizer, en onder hen een uitgebreide ridderstand, en daaronder het grotendeels onmondige volk van boeren etc. Het is belangrijk dit te zien, want Luther heeft aan zijn eigen vorst, de hertog van Saksen zijn bescherming te danken gehad, verder kozen vele edelen zijn kant uit onheilige motieven, nl. om de kerkelijke goederen in te palmen (landerijen, kloosters etc.) en ten slotte woelde de breuk met Rome de hele samenleving om, zodat boeren, in beroerde omstandigheden en geknecht door de adel, met een beroep op Luther's prediking van de vrijheid in opstand kwamen. Ook de internationale situatie van toen was belangrijk. De Duitse keizer was voortdurend in oorlog met Frankrijk enerzijds en met de opdringende Turken anderzijds. In het kerkelijk conflict in zijn eigen rijk kon hij dus lange tijd niet ingrijpen. Dat heeft de Reformatie van Luther zijn grote kans gegeven!

Ontwikkelingsgang en beperktheid

En dan is het ook belangrijk om te letten op de ontwikkeling die Luther zelf meemaakte. Na zijn grote ontdekking van het Evangelie, die waarschijnlijk in 1513 al plaatsvond, duurde het nog 4 jaar, eer hij in conflict kwam met zijn kerk over de aflaat. En die aflaat zag hij toen nog als een uitwas. Hij beriep zich nog op de paus in Rome als de Heilige Vader. In de discussie met dr. Eek in Leipzig wilde hij geen ketter zijn zoals Hus . . . totdat hij ontdekte dat hij het met Hus eens was. Maar toen moest hij concilies en pausen gaan afvallen. Geen wonder dat men in Zwitserland dit moment (1519) als het begin van de reformatie beschouwde, en niet de 95 stellingen tegen de aflaat. En pas in 1520 deed Luther zijn eerste en grote aanval op de 7 sacramenten van Rome. En nog wil Luther beslist geen nieuwe kerk stichten, ook als hij de pauselijke bul verbrandt en de breuk met Rome voorgoed geslagen is. Nog vele jaren later wil hij het R.K. concilie niet beantwoorden met een protestants: Er is maar één kerk, er kunnen geen twee concilies zijn.

Maar na onze bewondering voor Luther's grootheid, moeten we ook zijn beperktheid onder ogen zien. Over de oude Luther zijn de boeken gauw uitverteld. Voor de kerkgeschiedenis is hoofdzakelijk de jonge Luther van belang. De Duitse historicus Boehmer eindigt zijn boek, „Der junge Luther", met de rijksdag van Worms, dus in 1521. Natuurlijk volgen hierna nog zijn Bijbelvertaling, zijn bestrijding van Erasmus, zijn kleine en grote catechismus, maar ook dat is rond 1530 voltooid. Uit de 15 laatste levensjaren hebben we slechts een enkel werk. En het Lutheranisme begint dan al te verstarren. Als politieke macht dreigt het zelfs onder te gaan. Maar dan treedt in Frankrijk en Genève de reformator van de tweede generatie op: Calvijn. Door hem krijgt de Reformatie nieuwe kracht en grotere uitbreiding. Door hem gaan we ook de andere beperkingen van Luther zien. Calvijn hield Luther in hoge achting, maar in zijn leer over het Avondmaal, in zijn inrichting van de eredienst, in zijn organisatie van de kerk, in zijn visie op de overheid, en in zijn beschouwing van de Wet ging hij andere, en o.i. Bijbelser wegen clan Luther. Als bij Luther het geloof en de genade maar voluit gepredikt werd, dan wilde hij al het andere wel behouden: altaren, beelden, bisschoppen, enz. Maar zijn ontdekking van dat Woord van geloof en genade blijft dan ook van onvergankelijke betekenis. Het grotere boek van Kooiman, „Maarten Luther, Doctor der Heilige Schrift, Reformator der Kerk", waar zijn pocket grotendeels op teruggaat, eindigt zó: „Wij vereren hem niet als een heilige, maar wij willen —, naar het woord van Melanchton, „den eerwaarden Dr. Maarten Luther er voor danken, dat hij ons het evangelie heeft geleerd"."

Luther en de bijbel

En voor hen die zich verder willen verdiepen in Luther's ontdekking van het Evangelie verwijs ik nog naar een ander boek van prof. Kooiman: „Luther en de Bijbel", een knap en indrukwekkend boek. Wanneer heeft de jonge Maarten Luther voor het eerst een bijbel in handen gekregen? Met die interessante, maar moeilijke vraag begint het boek. En daarna zien we Luther, aangesteld als hoogleraar in de Bijbelse theologie, toen hij nog in zijn angst en twijfel ronddoolde, college geven over de Psalmen, bezwaard met de ballast van de middeleeuwse scholastiek. Zelf bang voor Gods wraak over de zonden, botst hij op harde woorden als gerechtigheid Gods, die hem als strenge eis van God in de oren klinken, en te meer radeloos, omdat zelfs in het Evangelie nog Gods gerechtigheid wordt geopenbaard, volgens Paulus. Totdat hij ziet, dat God de gerechtigheid in het Evangelie niet eist, maar gééft, aan goddelozen om niet schénkt! Dan gaat de poort van de hemel open! Wij dan, gerechtvaardigd door het geloof, hebben vrede met God, door onze Heere Jezus Christus. Nu gaat voor hem de hele Schrift open. In elke tekst schittert Christus door. En hierna gaat hij de Romeinenbrief behandelen, die hem tot het licht gebracht had. De collegedictaten over de behandelde Bijbelboeken zijn nog geen eeuw geleden ontdekt en Kooiman toont aan hoe belangrijk deze bronnen zijn. Daarna zien we Luther over de schouder bij zijn vertaalwerk. Hij heeft zich op het N.T. geworpen om dat zo duidelijk, zo gewoon, zo direct, zo Duits mogelijk weer te geven voor zijn volk, en hij die eerst geen woord Hebreeuws kende, gaat dan ook het O.T. vertalen. We leren ook Luther's visie kennen op beide Testamenten, als geschreven en gesproken Woord Gods. En dan horen we van de vrijheid waarmee hij met de canon van de Bijbel omspringt, b.v. met Esther en Jacobus niet goed raad weet, andere Bijbelboeken, zoals Leviticus, e.d., weer ondergeschikt ziet aan boeken als de Psalmen, Jesaja, de Evangeliën en de brieven van Paulus, waarin hij het hart van Gods Openbaring het duidelijkst voelt kloppen, waarin alles Christus verkondigt. De duistere plaatsen en de moeilijke vragen, ze deren hem niet, en ook ons raadt hij aan ons dan maar aan de duidelijke, de belangrijkste Schriftgedeelten te houden.

Luther en de cultuur

Tenslotte wil ik de geïnteresseerden nog wijzen op een kort artikel in de „Cultuurgeschiedenis van het Christendom", dat de vruchten van de Lutherse Reformatie voor de cultuur nagaat. Het is weer van de hand van prof. Kooiman. Na de vele dwaasheden die op dit gebied wel beweerd worden, is dit een helder, voortreffelijk stuk, weer geheel vanuit de geest van Luther gedacht. Hij bespreekt de gevolgen van Luther's optreden voor de wetenschap van de theologie, voor de kerkmuziek, met de bekroning in de 18e eeuw: Bach, en voor de politieke denkbeelden van de Duitsers. Velen willen Luther de schuld geven van de neiging der Duitsers, tot aan Hitier toe, om zich slaafs aan absolute vorsten of dictatoren te onderwerpen. En inderdaad leerde Luther gehoorzaamheid aan de overheid, ook al was die tyranniek. Maar men vergeet dat hij in het geval van de boerenopstand niet alleen de overheden opriep hen te onderwerpen, maar eerst ook oog getoond had voor de grieven van de boeren, en later de overheid scherp berispte over de begane wreedheden, toen de orde al weer teruggkeerd was.

Wel scheidde hij scherp tussen het geestelijk en het wereldlijk gebied, maar tegelijk erkende hij dat één Heer over beide terreinen gaat.

En met het Middeleeuws Roomse schema, waarin men zich de Openbaring van God, de genade, voorstelde als een tweede verdieping boven de natuur, het gewone mensenleven, — daarmee heeft hij radicaal gebroken. De wereldmij ding van de monnik is waardeloos, en het wereldlijke beroep is niet minderwaardig. Tegenover „genade" staat niet „natuur", maar schuld, zonde. Doch zie! het Lam Gods, Dat de zonde der wereld wegneemt! De rechtvaardige zal door het geloof in Hem leven!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen