De zondebok op school

Hoewel er in onze samenleving veel mee door kan, is van echte tolerantie geen sprake, leder die uit de toon valt, of dat nu door kleding, haardracht, spraak, lichaamsgeur, gewoonten of waarden en normen komt, kan daarover meepraten. Dat geldt ook voor jongeren, die reformatorische scholen bezoeken.

"Ik had een bril met vrij dikke glazen en ik liep vaak in dezelfde kleren; mijn moeder waste ze iedere avond en droogde ze, zodat ik ze de volgende dag weer kon dragen. Mijn leven was een kwelling door de vele pesterijen: klasgenoten legden punaises en lijm op mijn stoel; ik werd tijdens de lessen vastgeklemd tussen banken en stoelen; in mijn tas vond ik briefjes met bedreigingen; op het schoolplein werd ik klemgereden; aan mijn fiets vond ik vaak een ketting met een onbekend cijferslot; een halssnoer werd tijdens een les handvaardigheid met een tang doorgeknipt; een nieuwe jas met een mes opengehaald; om mijn fiets en mijn tas terug te krijgen moest ik op mijn sokken het schoolplein rondrennen: ik kreeg ze altijd pas terug als ik begon te huilen".

(B. van der Meer, De Zondebok in de klas, p.11).

Soortgelijke verhalen worden verteld door jongens in militaire dienst, maar ook, al zijn de pesterijen dan vaak geniepiger, door volwassen mensen die worden gepest op hun werk. Het verschijnsel waarbij één lid het mikpunt wordt van de groep, is ook bij dieren, zoals apen, ratten, kippen en katten waargenomen. In vele kippenrennen loopt één kip rond die door de anderen is kaalgepikt. Het hoeft bij dit alles geen verwondering te wekken dat dit verschijnsel ook kan worden waargenomen op jeugdverenigingen en in kerkelijk meelevende gezinnen. Ook daar komt het voor dat alle spanningen en frustraties op het hoofd van één van de (gezins)leden terechtkomen.

In milde vorm zie je het terug in het gebrek aan verdraagzaamheid ten aanzien van mensen, die zich in bepaalde opzichten als een buitenbeentje gedragen, 'anders zijn'. Hoewel er in onze samenleving veel mee door kan, is van echte tolerantie geen sprake, ieder die uit de toon valt, of dat nu door kleding, haardracht, spraak, lichaamsgeur, gewoonten of waarden en normen komt, kan daarover meepraten. Dat geldt ook voor jongeren, die reformatorische scholen bezoeken. Het scheldwoord 'rokkie' kennen de meesten wel. Soms uitgesproken door klasgenoten. In zoverre ervaren jongeren uit deze kring aan het eigen lijf hoe het voelt als je maatschappelijk uit de toon valt.

Wanneer er echter sprake is van een echte zondebok, is er meer aan de hand dan zo nu en dan een scheldwoord. Er is dan een aanwijsbaar slachtoffer en het gaat niet om zo nu en dan een plagerijtje, maar om stelselmatig treiteren en pesten. Een kwaadaardige vorm van agressie, waardoor vele kinderen een hoogstongelukkig bestaan leiden en geremd worden in hun ontwikkeling.

Klimaat

Gelukkig vind je zondebokken niet in elke groep. Als je de verschillende groepen met elkaar vergelijkt, dan vallen ook 'positieve' groepen op, waarin kinderen elkaar respecteren. Daar spelen één of twee kinderen niet de baas. Voor ieder is er ruimte, ieder kan en mag zijn bijdrage leveren. Natuurlijk zijn ook in die groepen onderlinge problemen en frustraties, ze worden echter niet opgelost door agressie of het afreageren op elkaar, maar door middel van een open gesprek. Er is een grote mate van ruimte voor ieders eigenaardigheden. Kortom, er heerst een gezond klimaat.

In groepen waarin wel zondebokken voorkomen zie je het omgekeerde. Kinderen gaan niet respectvol met elkaar en/of de leerkracht om. De nadruk ligt op concurrentie; er zijn duidelijke leiders, frustraties worden afgereageerd met agressie. Sommigen verkeren in een isolement. Een veilig klimaat ontbreekt.

Het klimaat in de groep is van grote invloed op het gedrag van de kinderen. Tussen de kinderen in verschillende groepen bestaat in wezen geen verschil: ze brengen allemaal dezelfde zondige aard mee. Toch zie je dat die aard niet steeds tot hetzelfde gedrag leidt.

Het is dus zeker niet zo, zoals weleens wordt beweerd, dat een groep een zondebok nodig heeft om goed te kunnen functioneren. Natuurlijk zitten er in elke groep gemakkelijke en moeilijke kinderen, maar dat betekent beslist niet dat er dan ook wel een zondebok zal zijn, op wie frustraties en agressie worden uitgeleefd. Er zijn gelukkig vele schoolklassen, waar de kinderen graag heengaan. Waar een prettige sfeer hangt en de kinderen het voor elkaar opnemen als er problemen zijn.

Het is belangrijk dit op te merken. Ook in prettige klassen zitten immers leerlingen die in andere verbanden gemakkelijk de zondebok worden. De kinderen die om wat voor reden dan ook 'anders zijn' en toch worden geaccepteerd. Het zijn dan ook niet het gedrag of de eigenschappen van de zondebok die de agressie opwekken. De zondebokken zijn per definitie onschuldig, al kan in hun verschijning wel een aanleiding zijn gelegen om juist hen tot het mikpunt te maken.

Aandacht

leder mens heeft aandacht nodig. Dat geldt natuurlijk ook voor kinderen. Niet ieder krijgt de aandacht, die hij of zij nodig heeft. Als kinderen die aandacht niet krijgen, kan zich dat op verschillende manieren uiten. Terwijl de een stiller wordt en zich in zichzelf terugtrekt, reageert een ander kind het af. Door rommel te gaan maken, steeds te laat te komen en soms ook door te gaan pesten. Meestal doorgronden zulke kinderen de achtergrond van hun gedrag niet. Ze krijgen er pas oog voor ais ze met dit gedrag worden geconfronteerd en er met hen wordt gesproken over het hoe en het waarom. Ze moeten leren de eigen frustraties te begrijpen. Misschien is de docent te streng of handelt hij onrechtvaardig, zonder dat daar door hen iets aan kan worden gedaan. Misschien zitten slechte cijfers dwars en worden daarom kinderen die hun best doen het doelwit. Voor kinderen is het van groot belang

Voor kinderen is het van groot belang dat er grenzen worden getrokken. Gedrag dat niet wordt gecorrigeerd, versterkt zich nu eenmaal. De grenzen verschuiven. Een plagerijtje verandert in pesten, een grapje eindigt in geweld.

Niet alle kinderen worden echter op die wijze gecorrigeerd. Sommigen zien alleen maar verkeerde voorbeelden. Een vader die voortdurend slaat, een schoolmeester die alleen maar de baas speelt, een oudere broer die zijn broertjes en zusjes uitscheldt en treitert. Zulk gedrag wordt in de eigen leefwereld nagebootst. De slachtoffers zijn zij op wie agressie het gemakkelijkst kan worden uitgeleefd. Kinderen die thuis het slachtoffer zijn, zijn op school soms de daders.

Het is daarom van groot belang dat kinderen het juiste voorbeeld krijgen, ook van hun leerkrachten. Een leerkracht kan een bepaald onderwijsklimaat sturen en zijn leerlingen leren dat ieder zijn plaats verdient. Hij kan, in plaats van de nadruk op concurrentie te leggen, het accent laten vallen op samenwerking. Samenwerking waarbij ieder kind vanuit zijn of haar mogelijkheden een eigen inbreng heeft.

Verborgen

Het wonderlijke is dat het lang niet altijd gemakkelijk is om er achter te komen dat er wordt getreiterd. Het gebeurt meestal als volwassenen het niet zien. De kinderen houden hun mond, ieder om andere redenen. Het slachtoffer komt er liever niet mee thuis. De ouders zullen teleurgesteld zijn en het helpt toch niets, zo redeneren ze. Bovendien bestaat het gevaar dat de pestkoppen merken dat er geklikt wordt. Dan wordt het nog erger. Veel kinderen die worden getreiterd hebben moeite om zichzelf te verdedigen en gedragen zich daarom onderworpen. Ze voelen zich machteloos en onzeker. Durven niets terug te zeggen uit vrees om uitgelachen te worden.

Meestal zijn de pestkoppen zich er nauwelijks van bewust waaraan ze zich schuldig maken. Hoewel er altijd kinderen bij zijn die openlijk genieten van hun machtspositie en die positie ook graag willen behouden, dringt het tot de meeste treiteraars maar slechts zeer ten dele door wat ze doen. Hoe erg het is voor het slachtoffer beseffen ze meestal niet. Als ze met de gevolgen worden geconfronteerd reageren ze aanvankelijk verbaasd en ook wel geschrokken: "hoe kan dat nou, ze zei helemaal niets terug en ze huilde ook nooit". Bovendien bestaat de neiging de schuld bij het slachtoffer te leggen: "hij doet ook altijd zo raar, wie loopt er nu met zulke kleren". Regelmatig hoor je van de daders, dat ze het slachtoffer op zichzelf niet onaardig vinden en met hun eigen gedrag eigenlijk ook geen raad weten.

De meeste kinderen spelen de rol van toeschouwers. Zij zeggen niets, niet tegen de treiteraars en niet tegen de slachtoffers. Het klimaat is immers niet veilig. Als ze het opnemen voor het slachtoffer lopen ze kans zelf te worden gepest. En hoe erg dat is zien ze elke dag. Daarom sluiten ze zich stilzwijgend aan bij de daders, die meestal de sterksten zijn in de groep en daar de baas spelen.

Gevolgen

Over de gevolgen van treiteren moet niet licht worden gedacht. Het is zeker niet waar dat 'je er hard van wordt', integendeel. Vele slachtoffers worden ernstig geremd in hun emotionele en psychische ontwikkeling. In plaats van zelfvertrouwen en veiligheid worden onzekerheid, angst en minderwaardigheidsgevoelens onderdeel van de karakterstructuur. Op latere leeftijd werkt dat natuurlijk door. De leerprestaties laten te wensen over, met alle blijvende gevolgen van dien.

Ook de pestkoppen ontwikkelen zich verkeerd. Het groepsproces zal voor hen altijd strijd betekenen. Een plaats moet worden veroverd, al gaat dat ten koste van anderen. Aan echte vriendschappen komen ze vaak niet toe. Met echt plezier naar de school gaan is er eigenlijk niet bij. De veiligheid die ze zich hebben verworven heeft een schaduwkant. Ze leren hun frustraties niet op een gezonde manier verwerken. Later zal dat ook in hun gedrag terug te vinden zijn. Alleen op deze wijze is te begrijpen hoe de nederlaag van Duitsland in 1918 en de economische problemen die daarop volgden uiteindelijk neerkwamen op het hoofd van het joodse deel van de bevolking. Ook de kinderen, die niet meedoen aan het treiteren, worden in de persoonlijkheidsontwikkeling geremd. In de klas is de lol er een beetje af. De sfeer is negatief. De motivatie om je best te doen zakt af. De persoonlijke contacten in de groep blijven oppervlakkig. Door het niet op te nemen voor de slachtoffers, voelen ze zich medeverantwoordelijk en schuldig, waardoor ook bij hen frustraties ontstaan.

Een taak voor jou?

Wie vanuit een christelijke visie probeert te leven, moet deze vraag bevestigend beantwoorden. Als niemand het slachtoffer wil worden van andermans agressie, dan mogen we ook anderen geen slachtoffer maken van onze innerlijke problemen. Dat vereist het gebod van de naastenliefde.

Bedenk dat zondebokken niet worden geboren, maar worden gemaakt. Daarom kan er ook iets aan worden gedaan. In plaats van frustraties op anderen uit te leven, is het beter de oorzaken ervan onder ogen te zien, de verwachtingen, die misschien te hoog gespannen zijn, bij te stellen en eigen beperkingen te aanvaarden of anderen bij dit alles helpen. Dat heeft Jonathan ook moeten doen, toen hij merkte dat het koningschap voor een ander was weggelegd. Dat zal ook voor hem strijd hebben betekend, maar hij kreeg er zoveel meer voor terug dan koning Saul, die in wezen dezelfde strijd had te leveren. In plaats van met een hart vol vijandschap en wrok, heeft Jonathan door genade uit de liefde mogen leven, zowel in zijn verhouding tot God als in zijn relatie met David, zijn naaste. Dat verlangt de Heere ook van ons.

Zondag 40

107. Vr. Maar is het genoeg, dat wij onzen naaste, zoals tevoren gezegd is, niet doden? Antw. Neen; want God, verbiedende den nijd, haat en toorn, gebiedt dat wij onzen naaste liefhebben als onszelven, en jegens hem geduld, vrede, zachtmoedigheid, barmhartigheid en alle vriendelijkheid bewijzen, zijn schade, zoveel als ons mogelijk is, afkeren, en ook onze vijanden goed doen.

...zijn schade afkeren...

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen