2. Toelichting Bij Dia's En Afbeeldingen

Impressionisme

Dit schilderij (af b. 1) behoort tot het impressionisme. Deze stroming betekende een grote wending van de schilderkunst in de tweede helft van de 19e eeuw. Het gaat de kunstenaars van deze richting (bijv. Manet, Renoir, Monet, Maris) niet om de werkelijkheid zelf, maar om de indrukken die de werkelijkheid op iemand maakt. Ze geven impressies weer van de werkelijkheid om hen heen. De impressionist wil eigenlijk alleen oog zijn. Het gaat om de effekten van licht en kleur. Deze zijn belangrijker dan de dingen zelf. Er ontstaat wel een spanning en een nieuw probleem: want wat is nu eigenlijk betrouwbaar? De werkelijkheid of de weergave van de indruk?

Dit schilderij van Sisley is een goed voorbeeld van impressionistische kunst. De schilder geeft hier een impressie van de werkelijkheid. Vooral op de dia te zien hoe uiterst belangrijk het licht is. De schilders van deze stroming gebruiken vooral heldere kleuren. Men ziet het licht als kleuren en daarom gebruikt men nauwelijks of geen zwart. Volgens de impressionisten is licht de belangrijkste component in de natuur. Het licht verandert de dingen steeds en daarom is het belangrijk om snel te werken. Een impressionistisch kunstwerk kenmerkt zich dan ook door een schetsmatige en vluchtige werkwijze en een korte penseelstreek. Je moet het schilderij op enige afstand bekijken om de vormen te onderscheiden. Vaste vormen zijn meestal niet aanwezig; men ziet eigenlijk meer kleurvlakken.

Neo-impressionisme: O.A. Pointillisme

Deze stroming gaat een stap verder dan het impressionisme. Pointillisten (zoals Seurat) pasten de stippeltechniek (point = punt, stippel) toe i.p.v. de penseelstreek. Ze wilden de helderheid en de levendigheid van de kleur in de natuur benaderen en zochten naar wetten en regels voor de kleur in een schilderij. Zij wilden de kleur waarnemen op het schilderij zoals zij die in de natuur waarnamen.

Afb. 2: Om de gewenste kleur te krijgen op het schilderij mengde Seurat niet eerst de kleuren op het palet. Dit gaf namelijk niet het gewenste resultaat. De pointillisten gebruikten de componenten van elke kleur, zoals ze uit de kleurenleer wisten. Groen bestaat uit de componenten blauw en geel. De primaire kleuren zijn rood, geel en blauw. Om een groen grasveld te tekenen worden allemaal gele en blauwe stippen naast elkaar geplaatst. Voor het oog gaan die stippen zich mengen en voor onze waarneming wordt alles groen. Lichte en donkere velden worden gemaakt door te variëren in de hoeveelheid gele en blauwe stippen. Bij een gecompliceerde kleur is een heel nauwkeurige analyse van het aantal stippen van elke component heel belangrijk. Het werk is niet meer spontaan, maar Seurat wil een impressie weergeven m.b.v. een specifieke methode. Hij heeft veel aandacht voor architectonische principes. Hij probeert naast orde, ook een stuk harmonie in zijn schilderijen weer te geven.

Afb. 3: Signac volgt Seurat op de voet als leider van het neo-impressionisme. Ook hij houdt zich bezig met de methodische kunstbenadering. Seurat schilderde veel personen, maar Signac legde zich meer toe op landschappen en gezichten op havens en torens. Dit schilderij laat de haven van Rotterdam zien. Er is een sterke belangstelling voor kleur en licht te zien. Vandaar de link met de impressionisten. Maar er is meer te zien: nl. de methode van werken: Signac wilde het impressionisme overwinnen - omdat de onderwerping aan de impressies van de natuur hem niet meer bevredigde. Hij wilde tot schoonheid komen door berekening en studie, door intellect en wetenschap. Vandaar dat dit schilderij niet ter plaatse is vervaardigd (dan zou het een impressie worden), maar in het atelier. Het impressionisme wordt min of meer weer een star systeem waaruit gewerkt wordt.

Expressionisme

Aktie geeft reaktie. Tegen het impressionisme met haar indrukken van buitenaf komt verzet. Vincent van Gogh staat aan het begin van een stroming, die als het expressionisme bekend staat. Deze stroming staat lijnrecht tegenover het impressionisme. Voor Vincent van Gogh wordt de werkelijkheid weer belangrijk. De werkelijkheid is symbool, de kunst wordt weer kunst die wat wil uitdrukken, een kunst die een morele taak heeft. Gaven de impressionisten hun indrukken van buitenaf weer, de expressionisten dragen hun gedachten en emoties over op de natuur. Van Gogh gaf met zijn werk niet alleen de werkelijkheid weer, maar meer een dramatische werkelijkheid d.m.v. lijn en kleur. De eigen beleving staat hierin centraal. Latere expressionisten gaan als gevolg daarvan steeds minder nadruk leggen op de vorm, op de werkelijkheid zoals we die zien. Dit blijkt uit de bewuste wijzigingen wat de vorm en vooral ook wat de kleur betreft. Zo ontstaat bij de expressionisten de drang naar vereenvoudiging en de neiging tot het elementaire.

Afb. 4: Vincent van Gogh schrijft in één van zijn brieven: "Ik heb geprobeerd met rood en groen de vreselijke menselijke hartstochten te schilderen". Hij had toen reeds een veelbewogen leven achter zich. Hij was een eenzaam mens, die door zijn tijdgenoten niet begrepen en nauwelijks gewaardeerd werd. Van Gogh schilderde een onzichtbare werkelijkheid. Voor hem was een korenveld meer dan een uiterlijke verschijning. Het korenveld was voor hem een levend wezen, waarvan hij de worsteling zag om in leven te blijven. Voor hem was het veld natuur en groeikracht. Bomen werden groene fakkels en de zon werd een draaiende bol van vuur.

Afb. 5: Zonnebloemen schilderde hij als laaiende fakkels

Afb. 6: De kleur had een symbolische waarde en hij drukte er liefde, haat en hartstocht mee uit. Zo schilderde hij een café bij nacht in groen, rood en geel, want op deze plaats laaien de hartstochten op.

Afb. 7: Hier zien we een schilderij van een latere expressionist, Oscar Kokoschka. Geen verfijnd kleurig en licht impressionistisch kunstwerk, maar 'luide' en harde kleuren. Kokoschka geeft dan ook uiting aan zijn innerlijke gevoelens. In de oorlog van 1914 tot 1918 was hij zwaar gewond geraakt en werd hij in Dresden verzorgd.

Nu, na de Eerste Wereldoorlog, is hij hier teruggekeerd en schildert hij de Augustusbrug. De oude wereld ligt achter hem, in puin geschoten. Hij mag opnieuw beginnen en vindt genezing in zijn werk, waarin hij a.h.w. een nieuwe wereld kan opbouwen, maar dan zonder het gevaarlijke sentiment van zijn vroeger bestaan. Daarom is er weinig atmosfeer in dit schilderij en zijn de kleuren zo hard. Een heel goed voorbeeld van expressionisme.

Afb. 8: Deze afbeelding toont een schilderij van Mare Chagall. Ook zijn kunst kan expressionistisch genoemd worden, omdat hij de werkelijkheid vervormt en uiting geeft aan wat hem innerlijk bezighoudt. Chagalls kunst wordt getypeerd door een droom en fantasie. Ver weg is nog wel verwantschap met de werkelijkheid te ontdekken, maar alles bevindt zich in een toestand van vervreemding. De vormen vallen uiteen en de mens is ontrukt aan de samenhang waarin hij dagelijks zichtbaar is. De fantasie wordt echter niet geheel ongebonden. Deze Russische jood geeft op bijna elk schilderij de herinnering aan Rusland weer. Dat kunnen de scheve, halfingevallen huizen zijn of de man in de sneeuw die op een viool speelt.

Afb. 9: Ditmaal een schilderij van een vrij onbekende kunstenares, |acoba van Heemskerck. Het is een goed voorbeeld van een expressionistisch werk, dat al naar het abstracte neigt. De vormen van de voorwerpen die ze als onderwerp koos, vereenvoudigde ze sterk en omtrok ze met zware lijnen. De natuur betekende voor haar de oorsprong van al het zijn. Aan de natuur ontleende ze dan ook al de vorm-motieven, die ze als bouwstenen voor haar werk gebruikte. Zo moesten haar schilderijen a.h.w. groeien als hecht samenhangende bouwsels. Dit schilderij stelt geen realistisch landschap voor, maar een expressionistisch visioen van een landschap. De natuur wordt omgezet in een emotioneel geladen vormen- en kleurcompositie. Zo slaat haar kunst de weg in naar de onafhankelijkheid van de natuur, d.w.z. naar de abstractie.

Afb. 10: Het expressionistische werk van Bart van der Leek laat een enorme vereenvoudiging van de vorm zien. Het heet "De Storm". Duin en strand zijn een geel vlak; de schuine lijn geeft de duinrand aan. De zee is een blauw vlak. Ook het schip is sterk vereenvoudigd. De twee vrouwen laten heel weinig van gevoelens blijken. Het werk is opgebouwd uit vlakken zonder perspectief en diepte. Er worden geen kleurnuances gebruikt in zwart, wit en de primaire kleuren geel blauw en rood. Dit schilderij is ook een stap in de richting van de abstracte kunst.

Symbolisme

Het symbolisme is ook een reaktie op het impressionisme. Het gaat verder dan het expressionisme. De naam zegt het al: het gaat om de uitbeelding van een bepaald idee, los van de direkte waarneming.

Het gaat niet om de dingen zelf, maar om wat de kunstenaar erin ziet. Symbolische kunst krijgt vaak een sterk decoratief karakter.

Een voorbeeld van het symbolisme is de litho van Edvard Munch, getiteld "De schreeuw". Deze afbeelding (afb. 11) laat een golf van paniek zien. Hier is een mens, die zich radeloos overwel digd weet door de wereld. De afgebeelde mens heeft geen band met de dingen om hem heen en staat bloot aan de vreselijkste verlatenheid.

Het schilderij is geen impressie van de werkelijkheid maar een expressie van de diepste innerlijke gevoelens. Als zodanig is deze litho expressionistisch te noemen, maar het werk van Munch is heel sterk symbolisch geladen. Omdat er uitdrukking wordt gegeven aan een bepaald idee, wordt het bij het symbolisme gerekend. De nood van zijn generatie, nl. angst, wordt door Munch gezien en bewust weergegeven op het doek.

Kubisme

In het kubisme gaat het ook niet alleen om de werkelijkheid. Paul Cézanne is de grondlegger van deze stroming. Loutere gelijkenis bevredigde hem niet. Hij probeert naar essentie te zoeken achter de werkelijkheid die hij waarneemt. In zijn landschap-schilderijen zoekt hij naar de fundamentele wetten in de natuur. Zo ontleedt hij bergen in bepaalde grondvormen: kubus, bol en cilinder. Deze onderdelen vormen de elementen om een nieuwe voorstelling op te bouwen, waarbij de oude wetten (zoals die van de perspectief) niet meer gelden.

Afb. 12: Dit schilderij werd gemaakt door de Spaanse kunstenaar |uan Gris. Hij is één van de beste vertegenwoordigers van het kubisme. Hij plaatste in zijn stillevens graag voorwerpen, die zelf al enigszins geometrisch gevormd zijn, zoals een kom, een pot met een deksel, een glas, een kan, enz. Hiermee maakte hij dan een compositie die als vanzelf kubistisch aandoet. Ook dit schilderij is bijna abstract te noemen.

Afb. 13: In het vorige schilderij werden er door de schilder kubistisch gevormde voorwerpen gezocht om een schilderij samen te stellen. Een schilder kan ook een landschap zoeken dat van nature als het ware kubistisch is. Dit schilderij van Leo Gestel laat een dorpje op Mallorca zien, waar de huizen sinds eeuwen zuiver kubistisch gevormd zijn. In dit werk is duidelijk de invloed te zien van Cézanne, de grondlegger van het kubisme, die kubistische landschappen in zijn geboorteplaats Aix schilderde. Het kubistisch schilderij hoeft niet altijd een werkstuk voor een atelier te zijn, waar alles precies uitgedacht en berekend wordt. Dit schilderij is helemaal buiten ontstaan.

Archaïsme

De 20e eeuw bracht geen vrede en geluk voor de mens. Er is verwarring op geestelijk gebied. Men vlucht terug in het verleden en probeert een verloren paradijs te herontdekken bij de 'oerbron' van het menselijke leven. Het primitivisme en archaïsme wil terug naar de primitieve culturen en kunsten. Het kunstbeeld wordt kinderlijk en houterig. Het perspectief wordt bewust uitgebannen (vergelijk de vroegere muurschilderingen).

Ganguin, die aan het begin van deze periode staat, probeert met kleuren en vormen bewust schokeffekten te krijgen. Archaïserende kunst is vaak een onbeschaamde terugkeer tot het dierlijke en barbaarse, zonder het uiterlijke beschavingsvernis.

Afb. 14: Hier zien we een afbeelding van Picasso's meest bekende werk: de meisjes van Avignon. Picasso schilderde dit werk in 1907; het wordt wel beschouwd als het definitieve beginpunt van de moderne schilderkunst. Veel invloeden zijn dan ook door Picasso verwerkt: invloed van Cézanne, die zijn hele leven zocht naar de grondvorm van de dingen en deze vond in de geometrische figuren als kubus, cirkel, enz. Ook de invloed van de primitieve culturen met hun maskertechnieken.

De gezichten van deze meisjes lijken inderdaad op die van de Afrikaanse negermaskers. In dit schilderij is de gedachte om de kijker te behagen ten enemale afwezig.

Het heeft bewust de bedoeling om te shockeren. Na zijn kubistische methode en klassieke methode verlaat Picasso de orde en verkondigt hij in zijn werken de tragische wanorde in verwrongen, demonische gestalten. De chaos in het schilderij is niet toevallig, maar bewust gewild.

Dit is ook te zien in de grote muurschildering La Cuernica: het antwoord van Picasso op het luchtbombardement van een open stad in Spanje. Picasso geeft niet meer langer het ideaal weer van het mooie en het goede. Het gaat er niet om hoe het leven bedoeld is. Hij laat het lelijke en het kwade zien dat in de (moderne) mens opwelt en tot uiting komt. Volgens de psychiater jung is het de demonische aantrekkingskracht van het lelijke en kwade dat in de moderne mens op antichristelijke wijze opwelt. Het is een belangrijk schilderij, maar tevens ook een beangstigend kunstwerk.

Afb. 15: Dit schilderij toont Vincent van Cogh. Het is vervaardigd door Paul Caugain.

Het lijkt op het eerste gezicht realistisch, maar is het niet. Het is meer een denkbeeldig dan een werkelijk portret. Zelf had Gaugain daarvoor aangeraden: "Kopieer de natuur niet al te zeer. Kunst is abstractie.... denk meer aan wat je van plan bent te scheppen". Heel duidelijk is dat te zien aan de achtergrond, zoals die op dit schilderij gevormd wordt: een landschap met helgele voorgrond, een effen groen middenvlak en blauwe boomstammen, en daartussen strak neergezette huisjes.

Volgens Caugain moet men zich niet onderwerpen aan de natuur, maar haar benutten. Daarom vereenvoudigde hij de vorm en de kleur zo sterk, dat hij de natuur a.h.w. stileerde. Hij voelt zich dan ook sterk aangetrokken tot de kunst van de primitieve gemeenschappen, zoals die van de negers uit Afrika.

Magisch Realisme

Het magisch realisme wordt ook wel fantastisch realisme genoemd. De schilderijen lijken erg veel op de werkelijkheid, maar de schilders laten vaak een bepaalde, vaak angstaanjagende situatie zien.

Hierdoor voelt de kijker zich juist aan-getrokken of soms tegelijk afgestoten. In ons land is A.C. Willink de onbetwiste grootmeester in dit genre.

Afb. 16: Dit schilderij van Willink is zeer typerend voor het magisch realisme. Het werd in 1939 gemaakt. |e ziet waarschijnlijk wel, dat het niet "gewoon" een stukje van de werkelijkheid weergeeft. Het is hoogst ongewoon: Simeon de zuilenheilige, een figuur die klein en machteloos is temidden van een dreigend opkomend noodweer. Er is wat vals zonlicht, op de achtergrond verduisterd door de rook van de verwoestende brand. Met die brand wordt ongetwijfeld de beginnende Tweede Wereldoorlog bedoeld. Dit werk ademt heel sterk de ondergang, de vernietiging van een werelddeel. Zoals de oude Simeon de zuilenheilige door de bliksem werd getroffen, zo zal deze Simeon, in wie de schilder Willink zélf te herkennen is, ondergaan. Het magische van dit schilderij zit vooral in de sfeer van de onontkoombare, noodlottige afloop.

Afb. 17: Een schilderij van dezelfde Willink. Het draagt de veelzeggende naam: "De jobstijding". Een vrouw brengt deze in een brief aan een man die zich aan de overzijde van de straat bevindt. Verder is er geen levend wezen te bekennen. Het geheel ademt een beklemmende, eigenlijk angstaanjagende stilte.

Sur-realisme

Een stroming waarin de afwending van de werkelijkheid op een geheel andere wijze is te zien , is het surrealisme. De surrealisten (bijv. Dali) hebben het vertrouwen in de samenleving opgeheven. Het dadaïsme wil de schone schijn opheffen en laten zien dat de mens een beest is. De surrealisten schilderen geen door het verstand te controleren onderwerpen, maar datgene wat aan het droomleven, het onbewuste, de fantasie is ontsproten. Lust- en onlustgevoelens, angst en demonie, wreedheid, walging en wanhoop worden op een shockerende wijze uitgebeeld.

Afb. 18: We komen nu bij het surrealisme. Het is een schilderij van Max Ernst, getiteld: "Zee-anemonen". Dit zijn wonderlijke wezens, op bloemen lijkend, maar in werkelijkheid als dieren fungerend. De donkere plek in het midden van wat de bloemkelk lijkt, is hun mond waarmee zij hun voedsel verslinden. Zee-anemonen zijn te vin-

den in het wonderbaarlijke domein van de wereld-onder-zee. Tot dit domein voelen de surrealisten zich aangetrokken. Het was hun doel in hun werken beelden op te roepen, die buiten de waarneming om, uit de diepte van het onbewuste, kwamen opdoemen. Surrealisme bevindt zich tussen droom en werkelijkheid. De psychiater Sigmund Freud was hen voorgegaan: hij was namelijk de ontwerper van de theorie over het onbewust zieleleven.

Afb. 19: Eén van de belangrijkste vertegenwoordigers van het surrealisme is Salvador Dali. Hij beweert dat hij schept uit de slaap. De slaap is volgens hem een monster, omdat de mens in

staat is tijdens zijn slaap de vreselijkste misdaden te begaan. In zijn verbeeldingen komt Dali tot perverse en sadistische scheppingen. Het surrealisme staat tegenwoordig sterk in de belangstelling omdat het zich tegen alle maatschappelijke orde keert, tegen de staat, de kerk, het gezin, het huwelijk en alles wat de mens binnen zekere grenzen houdt. In wezen is dit dus anarchistische kunst. In anarchie worden immers alle waarden ondersteboven gekeerd.

Abstracte Kunst

Een voorlopig eindpunt werd bereikt in de zogenaamde abstracte kunst. In 1 91 0 schilderde Kandinsky het eerste abstracte schilderij, dat hij "Gevoelens oproepende kleurenvlekken" noemde. Elke band met de zichtbare en tastbare werkelijkheid wordt in de abstrakte kunst verbroken. Daarom kan deze kunst de ons omringende werkelijkheid negeren. Zij is een poging van de mens om in volle vrijheid iets te scheppen, iets te bouwen los van de werkelijkheid. Vandaar de aandacht voor composities, lijnen, kleuren en het materiaal. Dat is belangrijker dan de realiteit.

Velen hebben in hun werk iets negatiefs te zeggen, namelijk het gebrek aan evenwicht, aan vrede en innerlijke rust. De houding van veel abstracte kunstenaars getuigt vaak van een haat tegen de werkelijkheid, tegen de natuur, tegen de bestaande maatschappelijke orde. Vrijheid is het wezen van veel moderne kunst. In naam van die vrijheid moet veel worden vernietigd. Het geloof in de zin van de dingen is verloren gegaan. Achter veel moderne kunst kan een revolutie schuilen tegen God, die zich uit in een haat tegen de schepping, welke uiteindelijk niets anders is dan een haat tegen de Schepper.

Abstracte kunst is zo ontstaan. De abstracte kunst kwam met name na de tweede wereldoorlog tot uiting. De opgekropte emoties kwamen los. Het mensbeeld werd aangetast: de mens bleek in de oorlog als een beest te kunnen zijn. Men wil een andere wereld. Na de oorlog zien we dan een opbloei van de kunst in een tijd van geestelijke verwarring. Men wil weer een opbouw van Europa. Als reaktie ontkennen veel kunstenaars de waarde van de schoonheid als scheppingsgegeven. Tevergeefs willen ze dat verbreken.

Afb. 20: Reeds enkele malen kwamen we bijna aan de abstracte kunst toe. Het werk van Piet Mondriaan is hiervan een uitstekend voorbeeld. Hij zocht naar een kunst die los stond van de werkelijkheid en van elke persoonlijke beleving. Zijn schilderijen zijn meer te beschouwen als patronen. Een goed voorbeeld hiervan zie je in dit schilderij van hem: er zijn twee beeldende middelen gebruikt: kleur en lijn. Het geheel levert een aantal vierkanten en rechthoeken, waarbij de primitieve kleuren een belangrijke rol spelen. Mondriaan was als impressionist begonnen, maar gaande weg werd de vereenvoudiging sterker. Mondriaan zocht naar een religiositeit buiten het christendom: hij koos voor de metafysische opvatting en zocht het in het universele, het allereenvoudigste en het onveranderlijke.

Afb. 21: Iets dergelijks, maar veel meer met licht en beweging werkend, zien we bij Vasaly, van wiens werk je nu een afbeelding ziet. Hier wordt een zogenaamde optische illusie geschapen. Binnen een regelmatig patroon van zwarte en grijze vierkanten worden door zeer geleidelijke veranderingen en kleine wijzigingen in kleur, zowel ruimte als beweging gesuggereerd.

Afb. 22: Hier weer een heel ander voorbeeld van abstracte kunst. Dit werk van de onbekende schilder W. Hussem laat zien dat geen enkel onderdeel van de zichtbare natuur is nagevolgd, dat bij het werken geen stuk natuur als voorbeeld voor ogen heeft gestaan. Kleuren en vormen laten een kunstwerk ontstaan dat een compositie-in-kleur genoemd kan worden.

Afb. 23: Dit schilderij van Jorn heet: "De wilde roos". Het gaat hierbij ook niet om de vertrouwde werkelijkheid. Er is met wat moeite een hoofd te ontdekken met twee, drie ogen en een omlijsting van een soort gezicht. Het is een bijzonder woest geschilderd stuk, de penselen zijn nauwelijks gebruikt. De verf komt zo uit de tube. Deze manier van schilderen wordt wel abstract expressionisme genoemd, en heeft ook met de zogenaamde "action-painting" te maken, waarbij het werken met verf, het neergieten, smeren, druppen van verf betekenis krijgt van een vastleggen van emoties. |om was de leider van een internationale groep van experimentele schilders, naar de voor hen belangrijkste plaatsen Copenhagen, Brussel en Amsterdam de zogenaamde "Cobra"- groep genoemd.

Afb. 24: Dit werk van Karei Appel heet "Mens en dieren". Het is een kinderlijke voorstelling, expres stijf en houterig. Ook Appel hoorde tot de zogenaamde "Cobra"-groep. Deze experimentelen verlangden zich spontaan uit te drukken op de wijze zoals hen dat goed dacht, zij wilden zijn als kinderen, als primitieven volkomen van het begin af aan, tastend en experimenterend een eigen kunstscheppen. Veelal waren hun ideëen ook politiek geladen. Zoals zovele kunstenaars en intelectuelen in de 50-er en 60-er jaren, beschuldigden zij het klassenstelsel van de kapitalistische maatschappij ervan, dat het de spontane scheppingsdrift van het volk tot zwijgen had gebracht. Wanneer het volk het ook in de kunst weer voor het zeggen zou krijgen, zou er weer een echte volkskunst kunnen ontstaan. Het is goed, om ook op deze achtergrond te letten als we een dergelijk 'kinderlijk' schilderij bezien.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen