4. Automatisering in de praktijk

Als we anno 1984 nadenken over "automatisering in de praktijk" dan hebben we het daarbij over een tijdgebonden onderwerp. Tijdgebonden is het, omdat de huidige automatisering nog slechts enkele tientallen jaren oud is. Tijdgebonden is het ook, omdat "automatisering van vandaag" al weer heel anders is dan "automatisering van gisteren". En de snelheid waarmee de ontwikkelingen elkaar opvolgen, neemt steeds toe. Dit geeft grond voor de gedachte dat de "automatisering morgen" er nog weer heel anders zal uitzien. Geeft dit enerzijds de tijdgebondenheid van ons onderwerp aan, anderzijds moeten we ook bedenken, hetgeen de Prediker zegt: "zodat er niets nieuws is onder de zon" (Pred. 1:9).

We zullen bij het nadenken over "automatisering in de praktijk" en de positiekeuze van ieder persoonlijk hierin, daarom enerzijds moeten bedenken dat wezenlijk ons niets "nieuws" overvalt. Anderzijds dienen we ons zeer bewust te zijn van de tijd waarin wij leven. Een tijd waarin de ontwikkelingen steeds meer een wereldomspannend karakter krijgen. Een tijd waarin de kenmerken van het beest (Openb. 13) zich steeds meer openbaren.

In dit hoofdstuk is de volgende lijn gevolgd. Allereerst wordt in zeer kort bestek "iets over automatisering" gezegd voor degenen die niet eerder kennis maakten met de automatisering. In een volgende paragraaf wordt aangegeven welke "motieven en drijfveren" ten grondslag liggen aan de ontwikkeling van de automatisering. In "positiekeuze" worden aspekten genoemd die bepalend zijn voor onze houding in het algemeen tegenover ontwikkelingen als de automatisering. "Maar hoe moet ik er nu persoonlijk tegenover staan?', zal de vraag van velen zijn. De paragraaf "Jouw keuze" wil daarbij een handreiking geven.

1. Iets over automatisering

Zeer veel leerzame en prettig leesbare boeken en boekjes zijn er waarin antwoord gegeven wordt op vragen als: wat is een komputer, wat kun je er mee, op welke terreinen wordt de komputer gebruikt? enz. Elke boekhandel heeft er minstens enkele. In zeer kort bestek zullen we hier iets van zeggen.

1.1. Wat is een komputer?

IBM, de meest bekende leverancier van komputersystemen zegt ervan: "Een komputer is een informatieverwerkend systeem, dat een groot aantal rekenkundige en logische bewerkingen kan uitvoeren, zonder dat degene die de komputer bedient tussenbeide behoeft te komen." Ter verduidelijking: degene die de komputer bedient zorgt ervoor dat gegevens in de komputer worden gebracht, bijvoorbeeld door het intoetsen op een toetsenbord. Bij gegevens kunnen we hier bijvoorbeeld denken aan het bruto-salaris van een werknemer. De komputer gaat, zonder tussenkomst van iemand, met het bruto-salaris rekenen, berekent hoeveel geld er ingehouden moet worden voor belastingen, ziektekosten enz., trekt deze van het bruto-bedrag weer af en komt zo tot een netto-salaris. Het resultaat van de berekening laat de komputer zien op een beeldscherm of een afdrukapparaat. De berekening in de komputer wordt uitgevoerd in de zgn. verwerkingseenheid. De verwerkingseenheid weet precies welke bewerkingen voor de salarisberekening moeten worden uitgevoerd. Deze berekeningen heten bij elkaar het "programma".

De berekende gegevens, die we op het beeldscherm laten verschijnen of op het afdrukapparaat zichtbaar maken, kunnen we ook in de komputer houden. Dan worden ze opgenomen in een geheugen. Voor een volgende of een andere bewerking kunnen deze gegevens dan weer worden gebruikt. Zonder menselijke tussenkomst kan de komputer op die wijze over allerlei gegevens beschikken. Zo is het mogelijk om komputers niet alleen eenvoudige bewerkingen uit te laten voeren, maar doordat in het eigen geheugen ook gegevens zijn opgeslagen, beschikt het systeem op den duur over steeds meer informatie. En daardoor is dit systeem ook tot steeds meer in staat.

Dit laatste wordt vooral mogelijk gemaakt door de voortgaande technische ontwikkelingen op dit terrein. De voortgaande ontwikkeling zorgt ervoor dat komputers steeds sneller worden, dat wil zeggen in dezelfde tijd steeds meer bewerkingen kunnen uitvoeren. Bovendien worden de geheugens steeds groter, waardoor er steeds meer gegevens in opgenomen kunnen worden. Hierbij komt dat deze beide verruimingen gepaard gaan met een voortdurende verkleining (miniaturisering) van de komputerapparatuur, waardoor de hanteerbaarheid toeneemt en - zoals we ook aan de zakrekenmachines merken - de kosten voor apparatuur hierbij ook nog afnemen. Door de technische ontwikkelingen is ook de betrouwbaarheid vergroot.

1.2. Gegevenstransport

Een snelle komputer met een geheugen waarin zeer veel gegevens kunnen worden opgenomen, is tot zeer veel in staat. Wanneer het komputergebruik zich echter binnen één gebouw zou afspelen of zich tot één plaats zou beperken, dan zou de invloed van de automatisenng op het ekonomische en maatschappelijke leven niet de omvang hebben die het thans heeft en nog zal krijgen.

De invloed van de komputer wordt bepaald in de groeiende mogelijkheden van gegevenstransport. Komputers waren aanvankelijk slechts in staat de berekende getallen of geproduceerde informatie zichtbaar te maken op apparatuur die rondom de komputer stond opgesteld.

Thans echter zijn er veel mogelijkheden om de gegevens, waarmee een komputer moet werken of de informatie die door een komputer is vervaardigd, vrijwel zonder tijdsvertraging van een afstand aan de komputer te doen toekomen of op te vragen. Wanneer de afstand beperkt blijft tot een land of werelddeel zal hiervoor vaak gebruik gemaakt worden van telefoon(draad)verbindingen. Moet een afstand tussen werelddelen overbrugd worden dan zijn er de zgn. kommunikatiesatellieten die deze afstand overbruggen. Hierdoor wordt het mogelijk om vanaf zeer grote afstand komputers draadloos van gegevens te voorzien of informatie uit een komputer op dezelfde wijze te verkrijgen.

Een mens kan hierbij degene zijn die met de komputer "kommuniceert". Thans zijn echter de mogelijkheden van deze kommunikatieverbindingen zó groot, dat ook omvangrijke komputersystemen, zonder menselijke tussenkomst, onderling met elkaar kommuniceren. Een wereldomspannende komputerkommunikatie, waarbij de mens terzijde staat, is bezig zich te ontwikkelen. Het is vooral ook dit aspekt van het gegevenstransport over afstand, waardoor de automatisering grote invloed heeft en verder zal krijgen op vrijwel alle terreinen van het leven.

1.3. Automatisering in kantoor

Sedert enige tientallen jaren wordt de komputer gebruikt voor de uitvoering van administraties binnen het kantoor. Aanvankelijk konden alleen de zeer grote bedrijven zelf een komputer aanschaffen. Kleinere bedrijven maakten gebruik van een gemeenschappelijke komputer. Tegenwoordig ligt het ook binnen het bereik van de middelgrote en kleinere bedrijven om een eigen komputersysteem aan te schaffen. De administraties die hierop worden uitgevoerd zijn bijvoorbeeld de boekhouding en de loonadministratie, of de bestel- en transportadministratie van een groothandelsbedrijf. Ook de bevolkingsadministratie van de (burgerlijke) gemeente leent zich heel goed voor een komputer.

1.4. Automatisering in de fabriek

Je kunt denken aan een fabriek, waarin machines vervaardigd worden. Deze bestaan uit zeer veel onderdelen. Steeds als een onderdeel aan de beurt is om in de machine gebouwd te worden, moet dit aanwezig zijn, soms in veelvoud. Geen enkel onderdeel mag ontbreken, omdat dan dure wachttijden ontstaan. Maar zonder noodzaak grote voorraden van onderdelen aanhouden, is eveneens kostbaar. Een ingewikkelde planning is ervoor nodig om dit administratieve deel van het produktieproces te besturen. Komputers kunnen hierbij zeer goed ingeschakeld worden.

Het proces is een stap verder wanneer de komputer de transportwagens, die binnen de fabriek rijden tussen magazijn en werkplaats, van de juiste onderdelen gaat voorzien door middel van komputergestuurde robots. Het is zelfs mogelijk dat in de werkplaats robots geïnstrueerd worden voor het samenstellen van de te produceren machines.

1.5. Komputers in het ziekenhuis

In het ziekenhuis wordt ook veelvuldig van komputers gebruik gemaakt. Voor het stellen van een nauwkeurige diagnose en het vaststellen van een goede therapie is het soms nodig dat zeer veel rekenwerk wordt verricht. Denk aan de onderzoekingen op het röntgen-laboratorium. Veel onderzoeken zouden niet mogelijk zijn, wanneer de komputer de resultaten ervan niet kon verwerken. Denk ook aan de plaats van de komputer bij het intensief bewaken van patiënten. De medische hulpmiddelen die de bloeddruk, hartslag enz. opnemen, zijn verbonden met een komputersysteem. Wanneer bijzonderheden worden gekonstateerd, wordt dit onmiddellijk gemeld aan het verplegend personeel, door middel van een beeldscherm, een afdrukapparaat of andere hulpmiddelen.

1.6. Komputers in het gezin

Ook in het gezin begint de komputer door te dringen. Waren het aanvankelijk de komputerspelletjes in veel soorten en maten (vooral voor de kinderen), thans maakt ook het gebruik van "echte", zelf te programmeren komputers opgang. Gestimuleerd door het komputeronderwijs op school of door het gebruik van komputers op het werk, zijn het vooral vader en zoon die vele uren doorbrengen met het werken achter het beeldscherm.

1.7. Komputers in...

Er zouden nog veel meer toepassingen te noemen zijn. Denk aan het gebruik in wetenschap en ruimtevaart, in het onderwijs, enz. Voorbeelden te over. We gaan hier verder aan voorbij.

2. Motieven van de automatisering

Waarom is automatisering nodig, kan alles niet bij het oude blijven, of kunnen wij ons misschien bij het oude houden? Dit zijn vragen die wellicht wel eens in je zijn opgekomen wanneer je weer eens iets las over nieuwigheden op het gebied van de automatisering. Of het zijn misschien vragen die bij je opkwamen toen je hiervoor iets las over de mogelijkheden, maar vooral ook over de gevolgen die de automatisering kan hebben. Op allerlei gebied zullen deze te merken zijn, zowel in het persoonlijk, als in het gezinsleven; zowel in het maatschappelijk proces als op het terrein van de kultuur.

Hierna worden enkele motieven genoemd, die als drijfveren werken achter de automatiseringsontwikkelingen. Er wordt niet gestreefd naar volledigheid. Het is slechts de bedoeling om een idee te geven van de redenen tot automatisering. Daardoor kunnen we ook begrijpen, waarom automatisering zo'n hoge vlucht genomen heeft.

2.1. Kultuuropdracht

Onderzoek van hetgeen de HEERE in de schepping heeft gelegd, mag tot op zekere hoogte terecht als rechtvaardiging genoemd worden van het wetenschappelijk bezig zijn met deze ontwikkelingen. Het is onze taak en opdracht om hiermee bezig te zijn (Gen. 2:15). Dat hier echter een spanning ontstaat tussen hetgeen de HEERE ons geboden heeft en het brutaal, kurieuselijk onderzoeken behoeft weinig betoog.

2.2. Ekonomische motiven

In ekonomisch opzicht kan automatisering een hulpmiddel zijn om:

- de prduktiviteit van bedrijven te verhogen,

- de bedrijfsvoering te verbeteren of te ondersteunen,

- de werkzaamheden binnen een bedrijf doelmatiger te laten plaatsvinden,

- deze beter op elkaar af te stemmen,

- de betrouwbaarheid van de bedrijfsprocessen te vergroten, en

- meer inzicht erin te hebben,

- bedrijfsrisiko's te beheersen, enz.

Een ander motief is het vergroten van natuurlijke mogelijkheden. Deze zijn tot nu toe begrensd geweest, doordat met mensen wordt gewerkt.

Over elk van deze motieven zou veel te zeggen zijn. We zullen slechts één voorbeeld geven. Een voorbeeld waar we allemaal mee te maken hebben: de giro of het bankgirobedrijf. Het is nog niet zo lang geleden dat vrijwel al het betalingsverkeer van de "gewone" huishoudens plaatsvond door kontant geld. Giro en banken waren voorbehouden aan (grotere) bedrijven. In deze geldkantoren werden alle transakties met de hand vastgelegd.

De automatisering bracht hierin grote verandering. Het registreren van de transakties werd een taak voor komputers. De banken hadden hierdoor sneller hun werk gedaan, de bedrijfsleiding had eerder inzicht in de stand van zaken en kon daardoor gemakkelijker nieuwe beslissingen nemen. Met minder mensen konden meer transakties verwerkt worden. De aanzet tot het huidige girale geldverkeer was gegeven. Door deze ontwikkeling zijn de mogelijkheden van giro en banken zeer verruimd, terwijl de kosten van deze diensten redelijk gehouden konden worden.

Een gevolg van deze ontwikkeling is dat telkens nieuwe mogelijkheden worden ontdekt. Dat betekent nieuwe werkterreinen voor bedrijven. En voor deze terreinen moeten weer produkten ontwikkeld kunnen worden. Een turbulente maalstroom doortrekt het ekonomisch leven. Daardoor toont de ekonomie de laatste tientallen jaren bijna elk decenium een ander gezicht.

Door dit alles moet de Nederlandse ekonomie in konkurrentie met andere landen haar kracht behouden. In die andere landen is de ontwikkeling ook niet stil blijven staan. Men is daar vaak zelfs verder.

Van een onzer verslaggever 

AMERSFOORT — Het  pasje glijdt in de computer. Het beeldscherm licht op. "Goedemiddag, mevrouw Schouten. Welkom in uw Telekijkshop. Wat kan ik voor u doen?"

Mevrouw Schouten komt telewinkelen in de Kijkshop in Amersfoort. Op haar ver zoek verschijnt het artikelen-aanbod op het beeldscherm. Cartier-horloges, afwasautomaten, videorecorders en andere luxe-artikelen.

Na wat oriëntatie gaat mevrouw Schouten kopen. Met een druk op de knop bevestigt de computer haar bestelling. Daarna haalt zij de orderbevestiging af aan de balie.

Teleshoppen: een nieuwe, veelbelovende vorm van winkelen? Kijkshop in Amersfoort neemt een proef met elektronisch inkopen doen. Voor vijfentwintig gulden schaft de klant zich een lidmaatschapskaart aan en kan hij/zij vla de computer gaan winkelen.

2.3. Kommerciële motieven

Kwamen de hiervoor genoemde motieven vooral voort uit de direkte belangen voor de bedrijfsvoering, de kommerciële motieven betreffen meer het dienen van de belangen van de afnemers van produkten en diensten.

Genoemd kunnen worden:

- het verbeteren van de kwaliteit van dienstverlening door versnelde opdrachtuitvoering,

- kwalitatief betere informatie aan een klant,

- verkorting van doorlooptijden van produktieoprachten door een verregaande rationalisering van de arbeids- of bewerkingsprocessen en het terugdringen van wachttijden tijdens deze cyclus,

- mogelijkheden voor het ontwikkelen van nieuwe produkten en diensten.

Voor een voorbeeld uit deze kategorie kan opnieuw aan de PTT gedacht worden, nl. aan de informatiedienst voor telefoonnummers. Na het noemen van de gegevens van de persoon van wie het telefoonnummer gewenst wordt, kan vrijwel onmiddellijk het gevraagde nummer worden verstrekt. Een komputer geeft namelijk bijna direkt het gevraagde telefoonnummer.

2.4. Sociale motieven

Niet zelden wordt als argument voor de automatisering aangevoerd het kunnen verdwijnen van eenvoudig, geestdodend administratief werk. In de afgelopen jaren zijn het vooral deze werkzaamheden die op grote schaal door komputers zijn overgenomen. Hoewel dit verdwijnen van eenvoudig administratief werk als sociaal motief, in positieve zin, gehanteerd wordt, zijn er zeker ook negatieve sociale gevolgen te noemen.

Automatisering binnen een organisatie (overheid, bedrijfsleven, enz.) verandert de werkomstandigheden veelal ingrijpend. Feitelijk gaat het vaak om een reorganisatie. In de organisatie krijgen vaak diverse funkties op allerlei niveau een andere inhoud en zwaarte. Niet zelden is hierover aanvankelijk veel onduidelijkheid en dientengevolge onzekerheid. In de leiding verschuiven hierdoor veelal gevestigde posities. Op hiërarchisch lagere niveaus hebben medewerkers vaak de angst niet met het komputersysteem overweg te kunnen of in funktiewaardering te verminderen. Helaas wordt vaak de automatisering ingevoerd zonder dat aan deze sociale aspekten voldoende en tijdig aandacht wordt geschonken.

2.5. De zondige mens en zijn motieven

Toch zou het zeer onvolledig zijn, wanneer we niet nóg een motief zouden noemen. Een motief dat in de rij van de hiervoorgenoemde niet thuis hoort. Om hiervan iets meer te zeggen, moeten we teruggaan naar het paradijs, waar de mens als God wilde zijn en waar hij zich tegenover God stelde. Daar hebben wij God verlaten, en Hem als god-lozen de rug toegekeerd om een eigen weg te gaan. Ligt hier niet de oorzaak dat de god-loze mens naar een weg zoekt, naar middelen om een eigen koninkrijk te bouwen? En in dit koninkrijk wil de mens niet meer afhankelijk zijn van zijn Schepper en Formeerder, maar denkt hij tot in de hemel te kunnen reiken (Gen. 11). Dit is een zoeken waarbij de mens tracht om de gegeven werkelijkheid, alles om zich heen, te doorgronden, te doorvorsen, te beheersen, te regeren. Als het mogelijk was, zou men zo Gods regering buiten sluiten. Getracht wordt deze gegeven werkelijkheid met behulp van komputers te ontleden. Vervolgens wil de mens een kontroleerbare, door hem bestuurbare werkelijkheid, met behulp van steeds sneller wordende komputers opnieuw konstrueren (Pred. 1:13 en 14).

Het is echter alles een zoeken, waarbij Gods Woord is losgelaten en waarbij de god-loze mens bij zijn eigen, verduisterd verstand te rade is gegaan. Het is het motief van de zelfverheffing van de mens tegenover God dat we ook als een drijfveer achter de vele ontwikkelingen in de automatisering moeten leren onderscheiden. Daarom zal het voor een ieder die hierin werkzaam is, een belangrijke vraag zijn: wat beogen wij met ons bezig zijn?

3. Onze positiekeuze

Hoe moet onze houding tegenover de geschetste ontwikkelingen zijn? Ontwikkelingen die als het ware over ons heen komen, die ons mischien wel trachten te verpletteren. Het zijn tevens ontwikkelingen waar we niet omheen kunnen, omdat er bijna geen terrein van het leven is waar de doorwerking niet wordt waargenomen.

Vragen komen op ons af. Een pasklaar antwoord op deze ingrijpende vragen tref je hier niet aan. Wel wordt gewezen op een houding. Een houding van waaruit we de ontwikkelingen moeten gadeslaan. Een houding die nodig is om, in Gods kracht, staande te blijven in een snel veranderende wereld. Dat is niet de houding van het volop meedoen met alle nieuwe ontwikkelingen, waardoor de geest van de mens wordt overspoeld, en soms bezoedeld door de vele elkaar snel opvolgende veranderingen. Hierdoor worden mensen aan (komputer)beeldbuizen gekluisterd en zijn zij niet meer bereikbaar voor hun omgeving. Door deze ontwikkelingen dreigt het onderlinge menselijke kontakt, zowel zakelijk alsook in de gezinnen, steeds meer te verdwijnen. En daardoor dragen zij bij tot het verkillen van de liefde.

Moet onze houding dan die zijn van wereldvermijding? Is dit geen houding waarmee we allen, die door deze ontwikkelingen worden meegenomen, aan hun lot over laten? Geven we hiermee de schepping als het ware niet over in handen van degenen die God niet als de Schepper erkennen en die volop en met alle kracht medewerken aan het Babel van onze tijd? Laten we daarmee deze wereld niet over aan de bouwers van Babylon, de stad, waarin de mens der zonde in z'n houding van zelfhandhaving en onafhankelijkheid van God zich meer en meer openbaart?

Deze houding van mijding alleen mag de onze niet zijn. Daarvoor is onze roeping te duur. Worden wij niet geroepen te zijn "lichtende lichten, temidden van een krom en verdraaid geslacht?" Bovendien zal het niet kunnen. Babylon is om ons. Het doortrekt ook ons leven. Daarom dient onze plaats temidden van deze in elkaar grijpende ontwikkelingen te zijn als die van de ballingen in Babel (zie Ps. 137). Om der zonde wil waren zij er heen gevoerd. Maar gelukkig waren er ballingen met een brandend verlangen in het hart naar de stad Jeruzalem. Zij waren in Babel. Zij mochten er ook niet weggaan. Maar hun hart lag elders. Zo zal onze houding dienen te zijn, als de ballingen van Babel.

4. Jouw keuze

Maar wat betekent dit nu praktisch voor jou? Als je voor een beroepskeuze staat, mag je dan een funktie op het vakgebied van de automatisering aanvaarden? Of als je op een ander terrein werkzaam bent, mag je meewerken aan ontwikkelingen, zoals hier genoemd?

Als we op deze vragen een antwoord willen geven, laten we dan denken aan de geschiedenis van Daniël. Hij stond midden in de Babylonische wereld. Woonde en werkte er niet alleen, maar droeg er zelfs verantwoordelijkheid. In eigen kracht was dat voor Daniël ook niet mogelijk geweest. Zijn kollegavorsten hebben het geheim ervan ontdekt: Daniël had open vensters naar Jeruzalem. (Dan. 6:11). Drie tijden des daags riep hij de God van hemel en aarde aan. Wanneer we zo bezig mogen zijn, kunnen we ook in en met automatisering bezig zijn.

Enkele voorbeelden:

Wanneer we persoonlijk mee moeten werken aan de automatisering van taken die voorheen met de hand gebeurden, dienen we te bedenken dat we veelal slechts te maken hebben met een hulpmiddel om de doelmatigheid te vergroten. In dat opzicht is automatisering niet veel anders dan het bezit van machines in de fabriek, waar voorheen het handwerk werd verricht.

Wanneer we betrokken zijn bij wetenschappelijk onderzoek, dienen we telkens te bedenken dat het kwaad niet in de eerste plaats in het hulpmiddel zit. We zullen daarbij telkens tot onszelf moeten inkeren en onszelf moeten afvragen wat we op het oog hebben met ons onderzoek en wat men met de gevonden resultaten zal gaan doen. Zodoende zullen we bemerken dat de zonde niet zozeer opkomt uit de techniek en z'n vindingen, maar dat het telkens ons eigen hart is, waardoor we niet zijn die we moeten zijn en niet doen wat we moeten doen.

In dit verband moet gewezen worden op gevaren, die aan het werken in de automatisering verbonden zijn. Het is het gevaar van de verslaving die er uit kan gaan van het werken met komputers. Dit is een aspekt waar velen, vooral in een beginperiode, onder gebukt kunnen gaan. De aanslag die de als hulpmiddel bedoelde komputer doet op de menselijke geest, kan zo licht afleiden van het bezig zijn met het ene nodige. Het hart raakt er zo gemakkelijk vol van.

Hierbij willen we ook wijzen op het gebruik van zogenaamde hobbykomputers in huis of op school. Sterker nog dan de macht die er uit gaat van het televisiescherm, is de macht van het komputerscherm. Een op-zichzelf-gericht-worden is een groot gevaar dat hierin ligt. De aanspreekbaarheid voor de omgeving raakt zoek en een chronisch verlies aan onderling kontakt en kommunikatie is het gevolg. Laten we voor dit gevaar beducht zijn, zowel in het gezin als in de werkomgeving. Laten we bedenken dat het "omgaan" met de komputer nooit echte "kommunikatie" is, maar slechts een kille benadering ervan. Het is een omgang met een "geest-loos mens-ding", waardoor we gemakkelijk kunnen worden besmet.

Terugkerend naar de persoonlijke positiekeuze ten opzichte van de automatisering moet het volgende nog worden opgemerkt: Houd oog voor de steeds verdergaande verzakelijking van het leven, mede als gevolg van de automatisering, en voor de ook daaruit voortvloeiende vereenzaming. Laten we er ons voor wachten om voorop te willen lopen. Laten we tegenover degenen die "buiten" zijn de gevaren, die dreigen bij voortgaande automatisering, niet verhelen. "Afstand bewaren" is nodig. Hierin hebben we met schroom bezig te zijn.

Tenslotte, moge onze houding zijn: de wereld gebruikende, als niet misbruikende (1 Kor. 7:31), bedenkende de dingen, die Boven zijn en niet die op de aarde zijn (Kol. 3:2).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen