2. Toekomstdenken

Er wordt veel gespekuleerd op de richting, waarin we met z'n allen gaan. Onze samenleving anno 1984 bevindt zich op het breukvlak tussen het industrietijdperk en het informatietijdperk. De kultuuroptimisten zien de "boom van de vooruitgang" groeien en hebben grootse verwachtingen. De kultuurpessimisten zien de schaduwen verschijnen van de maatschappij, die George Orwell in 1948 "voorzag". In "Nineteen-Eigthy-Four" (Negentien-Vier-en-Tachtig) beschrijft hij hoe o.a. de persoonlijke levenssfeer ernstig in de knel komt. Deze gegevens vormen voldoende reden, om ons te bezinnen op de manier waarop men over de toekomst denkt.

Het is alleen maar zinvol ons met de toekomst bezig te houden, als wij zelf onze houding hebben bepaald ten opzichte van de huidige ontwikkelingen op alle gebied. In ons toekomstdenken staan we voor de vraag: wat zegt de Heere? Immers, een gestroomlijnde wereld zonder God is de wereld van de antichrist! Hiermee zijn oude bijbelse vragen voor de moderne mens weer verrassend aktueel: "Wie zijt gij?" en "Waarheen gaat gij?" Dan gaat het er niet alleen om in welke richting we gaan, maar ook hoé we gaan en tot waar.

Op deze vragen worden in onze samenleving verschillende antwoorden gegeven. In het niet-christelijk toekomstdenken kunnen grofweg drie hoofdstromingen aangegeven worden. Volgens de kultuuroptimisten is er niets wezenlijks aan de hand: de krisis waarin we nu zitten, is simpel een groeistuip. De kultuurpessimisten denken daar anders over: zij zijn van mening dat we onvoorwaardelijk naar de ondergang gaan. De derde stroming wordt gevormd door de revolutionaire toekomstdenkers: zij weigeren zich neer te leggen bij de huidige ontwikkelingen en menen dat door een permanente revolutie de dreiging van wetenschap en techniek doorbroken kan worden.

Om de sfeer te laten proeven, willen we in dit hoofdstuk de gedachten van het kultuuroptimisme en van het kultuurpessimisme over de toekomstige samenleving weergeven. Hierna zal in het kort ingegaan worden op het revolutionair toekomstdenken, terwijl het hoofdstuk afgerond wordt met een antwoord op de vraag aan welke kant wij moeten staan.

1. Het kultuuroptimisme

De moderne wetenschappelijke techniek is voor de kultuuroptimisten een geweldige inspiratiebron geworden. Dat is vooral zo sinds de Industriële Revolutie. De aarde is een samenhangend en overzichtelijk geheel geworden, mede dankzij de telekommunikatie. De mogelijkheden met toekomstige glasvezelkabels en laserstraalkommunikatie zijn helemaal fantastisch. De komputer maakt fabelachtige ontwikkelingen door. Met dit machtig apparaat kan de toekomst onderzocht, gestuurd en beheerst worden. De komputer is de belangrijkste pijler van de wereld van morgen.

1.1. Automatisering

Komputerprogrammering wordt de huisindustrie van de tachtiger en negentiger jaren. Sterker nog: de invoering van de automatisering zal miljoenen banen uit fabrieken en kantoren doen verhuizen naar de eigen woning. Drie eeuwen geleden werd het werk ook thuis gedaan, maar nu gebeurt het op een nieuwe, hogere, elektronische basis.

Thuiswerk en plaatselijke vestigingen worden weer het middelpunt van de samenleving, aldus de kultuuroptimisten. Vergeleken met het huidige woon-werkverkeer, spaart teleforensisme (= informatietransport met behulp van telekommunikatie) energie, het betekent een geweldige besparing op de kosten van bedrijfsgebouwen en het vormt een geringe belasting voor het milieu. Thuis werken betekent minder verplaatsingen, minder spanning en een grotere betrokkenheid bij het familie- en gemeenschapsleven.

De werktijden worden nu echt variabel en het levensritme wordt niet meer bepaald door arbeidsdwang. Eindelijk zal de mens - in deze optimistische toekomstvisie - echt mondig worden.

1.2. Atoomonderzoek

De mogelijkheden van atoomonderzoek zijn algemeen bekend. Het begon in 1898 met het echtpaar Curie-Sklodowska, dat het radioaktieve element radium ontdekte. In hetzelfde jaar ontdekte Wilhelm C. Röntgen het mysterie van de röntgenstralen. Beide uitvindingen boden en bieden wijdse perspektieven voor de moderne geneeskunde. Toepassing van het atoomonderzoek zal ook zijn nut op grote schaal kunnen bewijzen, bijvoorbeeld bij het verduurzamen van voedingsmiddelen en bij de winning van delfstoffen. Atoomduikboten varen al en atoomvliegtuigen zullen niet lang op zich laten wachten. Volgens de kultuuroptimisten is de diskussie over de uitputting van energiebronnen dan ook zonder betekenis. Immers, de huidige typen kernreaktoren kunnen de totale elektriciteitsvoorziening voor hun rekening nemen. Als daartoe de hoeveelheid uranium uitgeput zou raken, dan stappen we over op de zgn. "snelle kweekreaktor": die vormt meer splijtbaar materiaal dan hij gebruikt. Daarenboven zijn er nog nooit in de geschiedenis zóveel mensen met zóveel ijver op zoek gegaan naar nog weer nieuwe energiebronnen en nog nooit hebben we zoveel nieuwe en opwindende mogelijkheden in het verschiet gehad.

1.3. 'Ruimte-produktie'

'Ruimte-produktie' is een veel besproken onderwerp onder de kultuuroptimisten. In het heelal kunnen produkten gemaakt worden, die op de aarde niet of nauwelijks vervaardigd kunnen worden vanwege de zwaartekracht. Bovendien zijn er in de ruimte grote opslagmogelijkheden, extreem hoge en extreem lage temperaturen en een onbeperkte hoeveelheid vakuum. Er ontstaan ook geen narigheden bij de verwerking van giftige of heftig reagerende stoffen. Even serieus en zelfs fanatieker zijn de voorstanders van het plan van dr. G. O'Neill, verbonden aan de Universiteit van Princeton. O'Neill wil uit materialen gedolven op de maan of elders in het heelal ruimtesteden bouwen, die als woonplaats kunnen dienen voor duizenden. Een kollega van hem heeft de mogelijkheden bestudeerd van mijnbouw op de planeten Apollo en Amor. Zo worden de aardse problemen volgens optimistische geleerden opgelost in de ruimte.

1.4. Oceanen met mogelijkheden

Het spiegelbeeld van de sprong in de ruimte is de duik in de diepte van de oceanen. We kunnen vis "fokken", net als vee. Gekombineerd met het verbouwen van waterplanten (vergelijkbaar met tuinbouw en graanteelt) zal de wereldvoedselkrisis dan voor een belangrijk deel zijn opgelost.

Eveneens kunnen algen met een hoog oliegehalte geteeld worden, zodat de OPEC stilletjes kan verdwijnen. De oceanen bieden ons ook een overvloed aan mineralen - van koper, zink en tin tot zilver, goud en platina. Huisvestingsproblemen van overbevolkte industriële gemeenschappen worden opgelost met drijvende steden.

1.5. Biologische kennis

De biologisch-medische kennis en industrie vormt in de ekonomie van morgen eveneens een belangrijke pijler. Dit biedt gigantische perspektieven. De ± 590 reageerbuisbaby's sinds 1978 zijn daarbij maar een kleinigheid. De mens stuurt zijn eigen ontwikkeling. We gaan mensen "op maat maken". Er zullen reserve-organen worden gekweekt, zodat we allemaal kunnen beschikken over een "spaarbank" met nieren, lever en longen. Ongeneeslijke ziekten bestaan niet meer in de wereld van morgen. Daarom kiezen mensen - evenals de vrouw van een franse chirurg onlangs deed - voor een "diepvriesbegrafenis". Dan wordt de net niet gestorven mens sterk onderkoeld in een bad met glycerine-vloeistof. Hierdoor treedt het lichaam niet in ontbinding. Als de geneeskunde op den duur ver genoeg gevorderd is, wordt de ingevroren mens gere-aktiveerd.

1.6. Onderwijs

Het spreekt vanzelf, dat de kultuuroptimisten ook het onderwijs aangepast willen zien. Er is een nieuwe toekomstgerichte benadering nodig. Het huidige klassikale onderwijs is een flop, aldus de kultuuroptimisten. De wereld van morgen drijft ons in de richting van een toenemende verscheidenheid; er zijn geen vaste richtlijnen. Dat geldt voor ideeën, politieke en godsdienstige overtuigingen, sexuele gewoonten, muzikale smaak, mode, gezinsvormen, enz. Het onderwijs in de scholen moet dan ook gericht zijn op de enkeling. Bij dit soort onderwijs zullen komputers een belangrijke rol spelen. Ouders, die bereid zijn hun eigen kinderen thuis te onderwijzen, zouden van schoolwege geholpen moeten worden en niet worden beschouwd als wetsovertreders. Om in die wereld van morgen te kunnen funktioneren, moeten we volgens de optimisten vooral leren kombineren; dat geldt voor het werk, voor de politieke strijd, voor de dienstverlening ten behoeve van de gemeenschap en zelfs voor het spel. Dat is veel belangrijker dan lezen en schrijven, want door de spraakherkenningstechniek keren we terug naar een mondelinge kultuur.

2. Het kultuurpessimisme

De ontwikkelingen van onze tijd gaan volgens de kultuurpessimist veel te snel. De mens blijkt te traag om de razendsnelle ontwikkelingen bij te benen. Sommige kultuurfilosofen zeggen dat de mensheid per generatie maar één sprong vooruit kan doen. Wij moeten ettelijke sprongen per generatie maken. Het gevaar is, dat we altijd "te laat" zullen zijn met ons ingrijpen, dat we altijd met verouderde inzichten de alwéér nieuwe situatie te lijf gaan.

2.1. Natuurwetenschappen

De natuurwetenschap heeft langzamerhand de waarde van "de laatste waarheid" gekregen, zeggen de kultuurpessimisten. Alleen wetenschappelijk verklaarbare feiten zijn waarheid. Daardoor verschraalt het wereldbeeld tot een samenspel van dingen. Als de mens zich overgeeft aan de leiding van deze wetenschap, krijgt hij een eenzijdig beeld van zichzelf. In dit natuurwetenschappelijk beeld is hij een zoogdierlijk mensding. De komputer maakt het nog erger en stelt ons voor de vraag: zal er nog iets menselijks overblijven? Of zal de mens zich aan dit schijn-menselijk ding overgeven en een verlengstuk van deze machine worden?

Het is nog te vroeg, om met zekerheid te voorspellen hoe de biotechnologie zich zal ontwikkelen, maar vast staat, dat het nu reeds te laat is om naar het begin terug te keren.

2.2. Andere wetenschappen

Ook andere wetenschappen laten zich volgens de kultuurpessimisten nagenoeg kritiekloos meezuigen in het zog van de natuurwetenschappelijke denkmethode. Dit betekent eveneens een versnelling in de ontwaarding van de mens. Vóór de Industriële Revolutie was de officiële geneeskunde met aderlating en operaties zonder verdoving levensgevaarlijk. In de toekomst ben je in de moderne geneeskunde je leven evenmin zeker, omdat men volstrekt onafhankelijk over je beschikt, of het nu gaat om sterilisatie, abortus provocatus of euthanasie. Volkeren verworden tot kudden mensenvee, waarmee je wetenschappelijk en journalistiek naar goeddunken mag manipuleren. Denk in dit verband aan landen die door een diktator geregeerd worden of, heel dicht bij huis, aan het psychologisch reklame-bedrog en de selektieve berichtgeving via de massamedia. Steeds massaler en veelvuldiger worden de verplaatsingen in de moderne maatschappij: woon-werkverkeer, vakantiereizen en verhuizingen. Onze samenleving vormt de nieuwe nomaden, zonder bindingen aan de plaatselijke gemeenschap. Ook in de ondernemingen en in het onderwijsveld is er nooit rust. Reorganisaties aan de lopende band. Organisatorisch lijkt de moderne mens dus ook een weggooimens te worden. De mondige mens wordt onmondiger dan hij/zij ooit tevoren was. En een onmondige mens die doet alsof hij/zij mondig is, kan alleen maar ongelukken veroorzaken.

2.3. Tijdsbesteding

Veel mensen hebben een overschot aan tijd vanwege arbeidstijdverkorting of werkloosheid. In 2000 is de werktijd maximaal 1/3 van de huidige. Verveling is één van de gevaarlijkste mogelijkheden die ons bedreigen. Zij heeft een sterk ontregelende werking. Eenzame vrouwen moeten het opnemen tegen een nieuwe rivaal: de komputer. Dit meldt een onderzoekster van de universiteit van het Britse Loughborough na een recent onderzoek onder 100 slachtoffers. Deze "komputer-weduwen" zijn gehuwd met mannen, die zich na hun werk naar huis spoeden om eindeloos tot drie, vier uur 's nachts met hun komputer te spelen.

Computer-weduwe 

LOUGHBOROUGH — Eenzame vrouwen moeten het tegen een nieuwe rivaal opnemen in de strijd om de aandacht van hun mannen: de computer. Dit meldt een onderzoekster van de universiteit van Loughborough in Groot-Brittannië. Margaret Shotton zegt dat zij honderd "computer-weduwen" heeft ontdekt, wier mannen zich na hun werk naar huis spoeden om eindeloos met hun computer te spelen. "De vrouwen komen gewoon niet aan bod", aldus Shotton in de Daily Express. "Hun mannen zijn de hele dag op hun werk en dan komen ze thuis, waar ze tot drie, vier uur 's nachts met hun computer in de weer zijn." "De  computer is 24 uur per dag beschikbaar en dat maakt het veel erger dan andere hobby's. De computer staat altijd voor ze klaar."

2.4. Dreigende zelfvernietiging

Er dreigt een technische wreedheid, die ontegenzeggelijk op zelfvernietiging kan uitlopen. Het rotsvast vertrouwen in de vooruitgang en de plaats van de technologie daarin is in de zeventiger jaren gesmolten als sneeuw voor de zon. Er ontstaat een grote mate van onverschilligheid en argwaan. We komen er steeds meer achter, dat technologische vooruitgang ook schaduwkanten heeft. Een luguber voorbeeld vormt in dit verband het moderne oorlogstuig. De zwaarste bom in de Tweede Wereldoorlog was de zgn. "blockbuster": 15 ton TNT. De atoombom van Hiroshima was 20.000 ton TNT. De huidige Amerikaanse "Minuteman III" heeft een explosieve kracht van 28 Hiroshimabommen. Aan het aantal wapens, de soort wapens (of het nu neutronenbommen, kruisraketten of andere zijn) en aan hun explosieve kracht komt geen einde in de wapenwedloop. De Sovjet-Unie kan binnenkort met haar kernraketten het gehele gebied van de NAVO treffen. In het eerste uur van een verrassingsaanval sterven al honderden miljoenen mensen... En de geschiednis leert, dat het de mens bijzonder moeilijk valt niet van de nieuwste wapens gebruikt te maken... De techniek is voor de kultuurpessimisten dan ook niet alleen de motor van de vooruitgang, maar veeleer een monster dat de vrijheid van de mens kan vernietigen, samen met het milieu waarin de mens leeft.

2.5. Milieu

Het leefmilieu wordt op schrikbarende wijze aangetast en de grondstoffen raken op. Volgens veel deskundigen gaat de wereld haar ondergang tegemoet. Het gebruik van olie en gas is na de Tweede Wereldoorlog enorm gestegen. De te winnen voorraden zijn voor slechts enkele tientallen jaren toereikend. Het kan nog even duren, maar de huidige bronnen drogen op. Kernenergie geeft reusachtige veiligheidsproblemen, met name wat betreft de opslag van het radioaktieve afval. Herinvoering van steenkool zorgt voor gigantische luchtverontreiniging en ontzwaveling van rookgas levert bergen gips. De restanten van de chemische industrie dumpte men tot voor kort in de grond. Daardoor zitten we met de bodemverontreiniging nu ook midden in de moeilijkheden. Het immense probleem van de zure regen is letterlijk bedreigend voor het leven op aarde. In West-Duitsland is 98% van het beboste grondgebied aangetast en in het zuiden is de helft van alle naaldbossen al dood of zeer ernstig ziek. De toenemende wereldbevolking stelt voor grote zorgen. Meer mensen betekent het nodig hebben van meer grondstoffen en meer voedsel, hetgeen weer leidt tot verdere natuurverdringing en milieuvernietiging. "Vooruitgang" is voor veel milieubeschermers dan ook een schuttingwoord. "Greenpeace" en andere milieubewegingen hebben handen vol werk, maar het is de vraag of zij het getij tijdig ten goede kunnen keren. Aldus de kultuurpessimisten.

2.6. Ekonomische inzinking

In alle industrielanden vindt een algemene ekonomische inzinking plaats. Met een schok ervoer de wereld in 1973 de oliekrisis, die de ekonomische inzinking versnelde vanwege sterke stijging van de energiekosten. Dit openbaarde zich vooral sinds 1980 in een enorme toename van de werkloosheid: in Nederland thans ongeveer 840.000 of wel 1/5 van de beroepsbevolking. Ongeveer de helft daarvan is jonger dan 23 jaar. De werkloosheid wordt door een aantal ontwikkelingen veroorzaakt, zoals stagneren van de ekonomische groei, automatisering en mechanisering, de kosten van milieuvriendelijke produktie, het uitblijven van investeringen en de andere plaats die de ontwikkelingslanden opeisen in wereldverband. Al deze faktoren zullen voorlopig nauwelijks veranderen. Voor velen blijft het vooruitzicht daarom uitzichtloos en doelloos.

2.7. Algemeen krisisbesef

Samenvattend kan gezegd worden, dat er in de westerse wereld van de jaren tachtig een diepgaand en wijd verbreid krisisbesef heerst. De gesel van de werkloosheid, de sterke uitbreiding van het kommunisme, de opleving van de islam, het verval van morele normen, het steeds toenemende druggebruik, geweld en terrorisme, de gebleken beperktheid van Amerika's macht, de bewapeningswedloop en het ontketenen van kernenergie met al haar gevaren heeft dit krisisbesef over het grootste deel van de westerse samenleving verspreid.

3. Revolutionair toekomstdenken

De revolutionaire toekomstdenkers verzetten zich fel tegen de onafwendbaarheid van een technische toekomst van zowel de kultuuroptimisten als de kultuurpessimisten. De maatregelen die technokraten tegen bedreigingen nemen, betekenen alleen maar uitstel van het probleem. Zo loos je bijvoorbeeld laag radioaktief afval niet meer rechtstreeks in zee, maar je dumpt het in vaten die het pas op termijn begeven.

Voor de revolutionaire toekomstdenkers is de revolutie (gekenmerkt door protest, konflikt, strijd en aktie) de lokomotief van de geschiedenis. De geschiedenis en de toekomst raken gefrustreerd door de technisch-wetenschappelijke overheersing en in wezen wordt de mens een gevangene van het systeem.

Zij cijferen het verleden volledig weg en willen de bestaande maatschappelijke machten ten val brengen. De revolutie is het begin van een veranderingsproces, waarin de mens weer tot zichzelf kan komen en waarin een rijk van onafhankelijkheid, vrijheid en vrede kan ontstaan. Kan, want meer dan een mogelijkheid is het niet voor hen. Daarom moet de revolutie permanent plaatsvinden, want pas dan kunnen de dreigingen van een vooruitgaande wetenschap en techniek worden doorbroken. De revolutionairen zijn niet erg optimistisch. Immers, het gevestigde gezag zal niet anders doen dan de revolutionairen aan banden leggen. Bovendien ziet de massa de noodzaak van een permanente revolutie niet in. De massa slaapt de slaap der gerusten.

4. Aan welke kant moeten wij staan?

De toekomst van zowel de kultuuroptimisten als de kultuurpassimisten is een technische toekomst. Daarin wordt iedereen en alles steeds meer gemaakt tot een radertje van een groot, allesomvattend systeem. Die toekomst is uiteindelijk geen echte toekomst meer. Voorlopig schikken de meeste mensen zich met een volstrekt materialistische gezindheid in de technisch gestroomlijnde maatschappij. De revolutionairen verzetten zich en gaan de weg op van de vernietiging van de huidige kultuur. Aan welke kant moeten wij staan? Aan christenen moet te zien zijn, dat zij strijden tegen de overheden, tegen de machten, tegen de geweldhebbers van de wereld, tegen de boze geesten in de lucht, in de wapenrusting van God (Ef. 6:12 e.v.).

De optimistische toekomstdenkers houden geen rekening met God en de diepe doorwerking van de zonde (Rom. 8:18-22). In deze visie moet de mens zelf zijn toekomst bepalen. Zonder God kan de mens het echter slechts brengen tot een nieuw Babylon (Gen. 11). Daarin is voor de ménselijke geest, laat staan voor Gods Geest geen plaats. Revolutionaire omwentelingen kunnen onmogelijk de oplossing zijn voor de bestaande wetteloze ontwikkeling. Revolutie is immers normloos. Betekent dit dan, dat we zonder meer aan de kant van de kultuurpessimisten moeten gaan staan?

Het past de ware christen niet zich onder de kultuurpessimisten te scharen, want de christen is - zij het in beginsel - gekenmerkt door geloof, liefde en... hoop (1 Kor. 13:13). Met deze christelijke hoop kan het kind van God zonder krampachtigheid in dit leven staan, zonder paniek over een katastrofaal en misschien spoedig wereldeinde. De vraag kan nu rijzen, hoe dan onze houding moet zijn. Mogen we ons betrokken weten bij alles wat er rondom ons in déze wereld gebeurt? Hebben we daarop te reageren, in te spelen, aktie te ondernemen, enz.? Of is een zich terugtrekken uit alles wat met de wereld te maken heeft, niet veel beter, niet veel profijtelijker voor de omgang met God?

Het bijbels-reformatorisch denken bepleit een levenshouding waarin maatschappeljke betrokkenheid en vreemdelingschap zijn opgenomen. De christen weet zich geplaatst in déze wereld van hier en nu, met de opdracht om als een getrouw rentmeester te bouwen en te bewaren. De ware christen is echter tegelijk een vreemdeling die wel in deze wereld leeft, maar niet van deze wereld is. Calvijn gebruikt hiervoor vaak het woord pelgrimage. Dat betekent dat hij de christen ziet als een pelgrim, een balling. Zoals de Joden eenmaal ballingen waren in het hun vijandige Babel, ver van Jeruzalem, zo zijn de leden der gemeente Gods ballingen in de moderne kultuur van het eigentijdse Babel. Daniël en zijn vrienden waren wel in Babel, maar niet van Babel. Daniël had er zijn taak, maar wist tegelijkertijd dat Babel niet het eindpunt was. Hij heeft hoop gehad op de verlossing, in de wetenschap dat Babel tenslotte óók aan God onderworpen was. Daarenboven had hij een binnenkamer met open vensters, gericht op Jeruzalem. Hij kon het in Babel uithouden door het zicht op Jeruzalem.

Calvijn heeft getracht het evenwicht te bewaren. Enerzijds is er de pelgrimage vanuit de ballingschap der wereld. Juist omdat de gelovigen iets beters tegemoet gaan, moeten zij het tegenwoordige leven verachten. Maar anderzijds moeten zij bereid zijn naar 's Heeren wil om in dit leven te blijven. Want het leven is als een wachtpost, waarop de Heere hen geplaatst heeft, die zij zolang moeten bewaren, tot Hij hen wegroept. Daarom maken zij gebruik van dit leven, ja mogen er zelfs van genieten.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen