Kerstmuziek

Rond de kerstdagen horen we overal om ons heen kerstmuziek. Of we nu een kerstzangavond bijwonen of in een winkelcentrum lopen, of we nu thuis zijn of in de kerk, overal klinkt muziek die op de een of andere manier wordt aangeduid als kerstmuziek.

De eerste kerstmuziek klonk uit de mond van heirlegers engelen die God prezen met hun „Ere zij God in de hoogste hemelen, en vrede op aarde, in de mensen een welbehagen!" (Lukas 2 : 14). Slechts enkele eenvoudige herders waren er getuige van. Nadat ze het Kindeke hadden gezien, gingen ook zij God verheerlijken en prijzen over alles wat zij gehoord en gezien hadden. Even later lezen we nog dat ook Simeon God ging loven nadat zijn ogen de zaligheid hadden gezien.

Het is dus voluit bijbels dat in de kersttijd met behulp van de muziek Gods grote daden worden geprezen, omdat Hij Zijn Zoon naar deze aarde heeft gezonden om te zoeken en zalig te maken dat verloren was.

In het licht van deze bijbelse gegevens is het ook zinvol ons af te vragen hoe we de kerstmuziek in deze tijd in al zijn uitingen moeten waarderen. Dit heeft zowel betrekking op het passief (luisteren naar) als aktief (het zelf bespelen van een instrument) bezig zijn met deze muziek.

Hiertoe heb ik enkele vragen voorgelegd aan drie organisten, te weten Hans van der Gouwe, Wim Lindhout en Dick van Luttikhuizen, respektievelijk organist in Gouda, Moerkapelle en Nieuwer ter Aa.

Als we het hebben over kerstmuziek kunnen we denken aan verschillende soorten zoals kerstmuziek thuis, kerstmuziek die we rond de kerstdagen overal om ons heen kunnen horen, kerstmuziek in de kerk enz. Welke verschillen t.a.v. funktie en inhoud zijn er aan te geven tussen deze soorten muziek?

Hans: Kerstmuziek (kerst = Christus) is muziek die betrekking heeft op de geboorte van de Heere Jezus op aarde. Tekst en klank gaan hand in hand en vormen één geheel. We moeten onderscheid maken tussen geestelijke kerstmuziek, waarbij de teksten terug te vinden zijn in de Bijbel, en wereldse kerstmuziek met teksten die veelal helemaal niet schriftuurlijk zijn. De funktie van de geestelijke kerstmuziek is het doorgeven van De Boodschap en het bezingen van Gods grote daden. Bij de wereldse kerstmuziek gaat het vaak om het scheppen van een gezellige, romantische sfeer waarbij de mens wordt afgetrokken van het te vieren heilsfeit.

Dick: Het karakter van het kerstfeest wordt maar al te vaak verkeerd opgevat. Het is een gezellig winterfeest geworden, waarbij het dan gaat om een gezellige sfeer met op de achtergrond (!) wat muziek. (Sinterklaas-en kerstliederen vinden we dan ook vaak in één boekje of op één l.p.). In deze muziek komt dan ook vaak de gezelligheid van de kersttijd, het „vredige" tot uitdrukking, zowel wat betreft de tekst en de melodie als ook de uitvoering van veel kerstmuziek. Kortom: in deze kerstmuziek wordt de komst van het Kind niet begrepen!

Wim: Kerstmuziek die je om je heen hoort, is vaak sfeeroproepende muziek. Kerstmuziek in de kerk is, waar het de erediensten betreft, vaak beperkt tot de Lofzangen (van Maria, Zacharias en Simeon) en de psalmen. Wat betreft de kerstzangdiensten is het repertoire breder, maar onderstreept meestal wel de inhoud van het kerstgebeuren.

Voor velen is kerstmuziek sfeermuziek. In hoeverre mag dit sfeerelement ook bij verantwoorde kerstmuziek een rol spelen?

Dick: Het valt inderdaad niet te ontkennen dat het kerstfeest een bepaalde sfeer met zich meebrengt. Als we ons realiseren wat het kerstfeest werkelijk betekent, gaat het niet om een Christus Die wereldvrede en - warmte brengt maar om de Christus Die gekomen is om zalig te maken dat verloren was. Dan verandert het karakter van de sfeer. Kerstmuziek is dan nog wel sfeermuziek, maar met een sfeer in de juiste zin van het Woord.

Wim: Het woord sfeer is een woord met, zeker bij kerst, een negatieve lading. We moeten het dan ook niet verwarren met welluidendheid en schoonheid. Er is een zo grote hoeveelheid mooie melodieën en teksten dat het zeker mogelijk moet zijn daaruit een keuze te maken zonder dat daarbij vals sentiment wordt opgeroepen. Sfeer zonder inhoud is leeg. Inhoud zonder juiste inleving is echter ook leeg! Hans: Sfeermuziek is muziek die je langs je heen kunt laten gaan en waar je niet bewust naar hoeft te luisteren. Bij verantwoorde kerstmuziek gaat het om De Boodschap. De inhoud hiervan mogen we zeker niet langs ons heen laten gaan. In die zin mag verantwoorde kerstmuziek zeker niet als sfeermuziek worden gebruikt.

Er zijn allerlei kerstliederen ook onder ons in omloop waarbij zowel muzikaal als inhoudelijk kanttekeningen kunnen worden geplaatst. Denk bijvoorbeeld aan , , Stille nacht, heilige nacht", ongetwijfeld het meest populaire kerstlied, dat in de vorige eeuw als kerstlied werd gekomponeerd voor gebruik in de nachtmis Hoe moeten we hier tegenover staan?

Wim: Een lied moetje allereerst wegen op de inhoud. De melodie moet bezien worden in het licht van zijn tijd. Een lied uit de Romantiek zal natuurlijk duidelijk anders zijn dan een lied uit de Barok. Beiden moeten we waarderen en respekteren als ze waardige vertegenwoordigers van hun tijd zijn. Het verband waarin en door wie ze gekomponeerd zijn, vind ik van ondergeschikt belang.

Hans: Veel teksten van kerstliederen zijn inderdaad niet overeenkomstig Gods Woord. We moeten hierbij wel oppassen dat we bepaalde woorden en zinnen uit hun verband gaan lichten. Is het niet groot als we voor ons zelf kunnen zingen van „het Heilig Kind, Dat trouw zondaars mint leer mij U danken daarvoor.... Amen, Gode zij d' eer!”?

Soms krijg ik weieens het gevoel dat men nog „roomser wil zijn dan de paus". Veel liederen worden bij voorbaat al afgekeurd om „hun gezang zijn”.

Dick: Wanneer een lied wordt afgekeurd, omdat de melodie gekomponeerd is voor een mis, is het misschien wel goed te weten dat een deel van onze psalmmelodieën afgeleid is van gregoriaanse melodieën (bijv. Ps. 80). Omdat we veel geestelijke liederen zingen op melodieën waarop in het verleden een wereldlijke tekst werd gezongen (zoals bijv. volksliederen), moeten we de tekst beoordelen zoals we die nu zingen. Als de woorden van een lied af te keuren zijn, moeten we een dergelijk lied niet spelen, laat staan zingen.

Daarnaast zijn er ook muzikaal gezien kerstliederen van zo'n laag niveau, dat we er een groot vraagteken achter kunnen plaatsen. Wel moeten we voorzichtig blijven: sommige kerstliederen zijn zeer eenvoudig en juist om die reden ook begrijpelijk voor kinderen. Maarten Luther maakte „Vom Himmel hoch da komm Ich her" voor zijn kinderen.

Als we het verder toespitsen op kerstmuziek in de eredienst kan allereerst de vraag worden gesteld of het kerkelijk jaar ook van invloed is of moet zijn op het orgelspel tijdens de eredienst, zoals het ook de tekstkeuze voor de prediking bepaalt?

Dick: Ik vind dat het kerkelijk jaar zeker van invloed moet zijn op het orgelspel in de eredienst. De organist is n.1. ook werkzaam in de eredienst. Wanneer de prediking rond de kerstdagen vol is van de verwachting van de komende Christus en de vervulling daarvan, moet dat ook in het orgelspel tot uitdrukking komen. Trouwens, ook buiten de kerkelijke feesten moet het orgelspel binnen en rond de eredienst bij de prediking aansluiten.

Wim: Orgelspel tijdens de eredienst dient zeker toegespitst te worden op het kerkelijk jaar, evenals er in de tekstkeuze voor de prediking mee rekening wordt gehouden. Als logisch gevolg hierop dient er dus een nauwe samenwerking te zijn tussen predikant en organist.

Kerstmuziek dient aan te sluiten bij het kerstgebeuren. Zeg dus maar: onderstrepend, versterkend, toepassend, ondersteunend enz.

Er is, ook als we het hebben over kerstmuziek in de eredienst, voor de organist nog wel eens een spanning tussen wat in zijn ogen muzikaal verantwoord is en wat de gemeente aanspreekt. De meningen hierover lopen sterk uiteen. Hoe speel je als organist daar nu op in, denkende aan de dienende en/of opvoedende taak van de organist?

Hans: Dat de meningen wel eens uiteenlopen is een gevolg van het feit dat menigeen meent eigen normen te moeten aanleggen t.a.v. verantwoord orgelspel. Er moet echter wel enige kennis van muzikale zaken zijn, wil men hierover mee kunnen praten. Een zinvolle diskussie is dan mogelijk op basis van argumenten.

Aangaande het „aanspreken bij de gemeente" wil ik opmerken dat een predikant ook niet altijd zal brengen wat de gemeente aanspreekt. Gods Woord spreekt daarvan klare taal. Anderzijds moet een organist wel zoveel mogelijk aansluiting proberen te zoeken bij het muzikale niveau van de gemeente (als een dominee over de hoofden heenpreekt vindt hij ook geen weerklank).

De organist heeft ook een opvoedende taak omdat in onze kringen het muzikale gebeuren er in zijn algemeenheid heeft bijgehangen. Onze menselijke stem en de muziek is ons niet voor niets gegeven.

Wim: Het vinden van de juiste stukken is het grootste probleem. Veelal is kerst-muziek in de eredienst niet toegestaan, maar alleen in bijzonder diensten. Ik zelf speel geen muziek die ik muzikaal onverantwoord vind, maar probeer wel de schoonheid en welluidendheid te laten horen.

Dick: Als organist is het wenselijk om (zeker binnen de eredienst) „begrijpelijke" kerstmuziek te spelen. Je moet in ieder geval altijd weten wat je speelt, zeker ook wat betreft de tekst van het lied. We hebben een verantwoordelijke taak als organist. Een goede voorbereiding van een dienst is dan ook onze plicht.

Daarnaast moet de gemeente goed luisteren naar wat er gespeeld wordt, voordat er een oordeel uitgesproken wordt. Het is een bijbels bevel: Leert en vermaant elkander met psalmen en lofzangen en geestelijke liederen" (Kol. 3:16). Lees maar eens wat W. a Brakel hierover schrijft: 't Is te verwonderen dat de godzaligen in Nederland zo weinig lust tot zingen hebben Daarom is het nodig dat ik een ieder tot zingen opwek, niet alleen van psalmen, maar ook van geestelijke liederen....”

Om even een zijspoor in te slaan, volgens de bekende organist Ewald Kooiman is het opvallend dat juist in de meest rechtse gereformeerde kringen (zoals hij dat uitdrukt) een grote belangstelling bestaat voor het franse romantische orgel en daaraan gekoppeld de romantische orgelmuziek. Hij verklaart dit vanuit de gevoelswereld van de Nadere Reformatie. Wat vind je van zijn verklaring?

Wim: Ik denk datje zijn stelling moet omkeren en zeggen: omdat wij ons oriënteren op de Nadere Reformatie ontstaan bepaalde gevoelens die vooral door sommige soorten muziek worden vertolkt. Daarom is er in het algemeen een voorkeur voor de Romantiek als geheel.

Hans: De visie van Ewald Kooiman is mijns inziens juist. Niet alles wat binnen

onze kring voor romantisch doorgaat is echter ook in werkelijkheid romantiek. Helaas moet veel gerangschikt worden onder norm-en vormloze muziek, zonder de muzikale regels die de franse romantische komponisten wel degelijk wisten toe te passen.

Ik denk dat Kooiman doelt op de mystieke inslag met zoete en weeïge klanken die bij veel orgelwerken te vinden is en herinnert aan de roomse mis. Dit door velen voorgestane klankidioom kan ik moeilijk rijmen met de reformatorische leer waarbij dood en leven, schuld en vergeving zo duidelijk tegenover elkaar worden geplaatst. Hierbij is voor weeïge en zoetige gevoelens geen plaats. Overigens denk ik dat dit een onderwerp is waar nog veel studie naar verricht zou kunnen worden.

Tenslotte, wat zou je de organisten onder de Daniël-lezers aanraden te spelen tijden de komende kerstdagen?

Hans: In eerste instantie zou ik iedere organist willen aanraden orgelmuziek te spelen die technisch beheerst wordt. Er is in de orgelliteratuur genoeg verantwoorde kerstmuziek te vinden. Enige tijd lid worden van een muziekbibliotheek bijv. kan veel aan het licht brengen.

Dick: Juist t.b.v. de tijd voor en rond kerst is er een schat van literatuur geschreven aan zeer waardevolle advents-en kerstliederen. Denk bijvoorbeeld aan de liederen van Luther zoals „Nun kommt der Heiden Heiland" en „Gelobet seist Du Jesu Christ". Wat betreft de keuze van de muziek vind ik het ergste dat er met de kerstdagen zoveel „gerommeld" wordt dat er wel eens een potpourri ontstaat van verschillende liederen. Geef op jouw muzikale manier de gemeente mee dat het niet de romantische sfeer is waar het om gaat, maar juist de eerbiedige, de „hogere sfeer", zodat het door de kerk klinkt: „Komt, laten wij aanbidden, die Koning!".

Ik wil jullie tenslotte hartelijk bedanken voor jullie medewerking. Hopenlijk zet het aan tot het bewuster luisteren naar en beoefenen van kerstmuziek. Dat is muziek waarin God geëerd wordt omdat Hij in mensen een welbehagen heeft en door de komst van Zijn Zoon op aarde vrede met God wil schenken.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen